معرفى كتاب
موسوى مبلغ محمدحسين

حكمتنامه لقمان، محمد محمدى رىشهرى، همكار: مهدى غلامعلى، ترجمه: جعفر آريانى، قم: دارالحديث، 1385، رقعى، 328 ص. كتاب «حكمتنامه لقمان»، ثمره تلاشى است نو در جهت ارائه اندرزهاى گرانسنگ مشهورترين حكيم در تاريخ اديان ابراهيمى، به صورتى نو و با كاربردى آسان. نويسنده در درآمد كتاب، ابتدا به تعريف حكمت و اقسام سه گانه آن (علمى، عملى و حقيقى) پرداخته است و در فصل يكم به زندگىنامه لقمان و تبار و نژاد و مشخصات ظاهرى و پيشه و طول عمر و ديگر ويژگىهاى زندگى او مىپردازد. فصل دوم، به اندرزهاى لقمان در قرآن كريم اختصاص دارد و فصل سوم، داستانهايى از حكمتهاى لقمان را بيان مىكند. حكمتهايى درباره دانش و شناخت عنوان فصل چهارم كتاب است. در اين فصل، به حكمتها و نقل قولهايى از لقمان درباره اهميت دانش و فوايد آن اشاره شده است. فصول پنجم و ششم به ترتيب عوامل و آفتهاى خودسازى نام دارند كه به حكمتها و سفارشهاى لقمان در خصوص مراقبت از نفس، پرواى الهى، ياد آخرت، توكل بر خدا، بهرهگيرى از اوقات فراغت، فروتنى، انفاق، قناعت و نيز ستم، خودپسندى، بداخلاقى، اعتماد به دنيا، تنبلى و بىحوصلگى و... پرداخته است. در فصل هفتم، آداب اخلاقى و اجتماعى نظير: آداب گفتار، خنديدن، مشورت كردن، داورى كردن، سفر، معاشرت با مردم و... از ديدگاه لقمان بررسى شده است. حكمتهاىگوناگون كه عنوان فصل نهم اين كتاب است، به حكمتهاى متفرقه و با موضوعات متنوّعى اشاره دارد كه در دستهبندىهاى فصول قبلى جاى نمىگرفته‌اند. فصل دهم نيز كه حكمتهاى جامع نام دارد، به نقل سخنان و اظهار نظرهاى بزرگان و پيشوايان دينى در خصوص حكمتهاى لقمان مىپردازد.  دروغ مصلحت‌آميز: بحثى در مفهوم و گستره آن، سيدحسن اسلامى، قم: بوستان كتاب، 1382، وزيرى، 591 ص. بارها تعبير «دروغ مصلحت‌آميز» را شنيده‌ايم، اما در هيچ كجا تعريف روشني‌از آن ديده نمىشود. به راستى، مقصود از مصلحت در اين نوع دروغ چيست؟ مصلحت چه كسى بايد در نظر گرفته شود؟ معيار مصلحت كدام است؟ اين پرسشها و پرسشهايى از اين دست، تاكنون بىپاسخ مانده‌اند و نويسنده كتاب حاضر سعى دارد به آنها پاسخ دهد. اين كتاب در دو بخش تهيه شده است. بخش اول كه «مباحث نظرى» نام دارد، مىكوشد با ارائه عناصر سازنده دروغ، تعريفى روشن از اين رذيلت اخلاقى به دست دهد. سپس ابعاد مختلف دروغ مصلحت‌آميز را مورد بررسى قرار داده و با پرداختن به حق دروغ گفتن، به اين پرسش پاسخ مي‌دهد كه چرا گاهى مىتوان دروغ گفت؟ دومين بخش كتاب با عنوان «بررسىهاى موردى »، به بررسى هشت نوع دروغ مانند: دروغ در جنگ، دروغ براى اصلاح، دروغ به كودكان، دروغ براى ترويج دين، دروغ به همسر، دروغ به بيماران دم مرگ، دروغ براى مصالح سياسى و دروغهاى بىضرر مىپردازد. در پايان كتاب نيز پيوستي‌از گزيده مهمترين نوشتههاى مربوط به اين مسئله در زبان فارسى گنجانده شده كه اين كتاب را به مرجعى كامل در اين زمينه تبديل نموده است.  گامى در مسير: خودسازى و عرفان براى جوانان، جواد محدّثى، قم: بوستان كتاب، دوم 1381، رقعى، 224 ص. «جوانى»، هم بهترين فصل رسيدن به خودباورى و خداباورى و اصلاح نفس است و هم خطرناكترين دورانى است كه در آن، پرتگاهها و لغزشگاههاى بسيارى بر سر راه جوانان قرار دارد و كوچكترين غفلتها مىتواند آدمى را تا قعر جهنم و دوزخ ابدى ببرد. راستى، چگونه مىتوان خودساخته و مهذّب شد و از ميدان مبارزه با نفس و آزمونِ انتخاب راه حق در جدال عقل و نفس، سربلند بيرون آمد، و در يك كلام، چگونه مىتوان به كمال انسانى رسيد؟ «گامى در مسير»، نام كتابى است كه نويسنده آن سعى در پاسخگويى به سؤالات فوق دارد. اين كتاب كه مجموعه‌اى از پنجاه و شش مقاله است، مىكوشد با زبانى ساده، مخاطبان جوان خود را با معارف والا و ارزشمند اسلامى در زمينه خودسازى و سلوك و عرفان، آشنا سازد و در اين راستا از آيات قرآن و احاديث معصومين (عليهم السلام) و معارف دينى در قالبى نو و جوانپسند بهره گرفته است. كوتاهى مقالات، تنوع موضوعات، روانى و سادگى قلم، لحن صميمى و خودمانى متن و استفاده كمتر از متون عربىِ آيات و احاديث، اصولى است كه در جذابتر و گيراتر شدن كتاب براى جوانان به آن توجه شده است.  تفكر برتر: روىكردى فلسفى، دينى و روانشناختى به تفكر و كاركردهاى آن در زندگى، محمدرضا شرفى، تهران: سروش، 1381، رقعى، 459 ص. تفكر و نقش آن در روند زندگى انسانها، موضوعي‌است كه مورد توجه بسيارى از انسانها بوده است. در اين ميان، نوجوانان و جوانان از جاىگاه ويژه‌اى برخوردارند، چرا كه اين گروه مايل‌اند از تأثير فكر در حلّ مشكلات و مسائل پيچيده مطّلع شوند و به عبارتى ديگر، از كارايى نيروى تفكر در تعيين مسير و راه زندگىشان بهره بگيرند. همه اينها بر پايه شناخت صحيح از ماهيت تفكّر و رابطه آن با ساير مقولههاى زندگى استوار است. كتاب حاضر نيز در همين راستا، در صدد ايجاد زمينه‌اى براى درست انديشيدن و تفكر صحيح است و سعى دارد با آگاه كردن مخاطبان خود از ساز و كارهاى تفكر، زمينههاي‌استفاده بهينه از انديشه و در نهايت رشد و تعالى انسان را فراهم نمايد. اين كتاب كه در نه فصل تدوين شده است، علاوه بر ارائه مبانى نظرى و معرفتى در موضوع «فكر»، به جنبههاى كاربردى آن نيز مىپردازد و به ويژه در زمينههاى «آسيبهاى فكر و انديشه»، «شيوههاى تقويت فكر»، «تمركز فكر» و «الگوهاى حل مشكل»، مباحث در خور توجهى ارائه مي‌دهد و از عبارات و اظهار نظرهاى بزرگان، انديشمندان و شخصيتهاى علمى و فلسفى نيز در بخشهاى مختلف كتاب استفاده نموده است.  شعلههاىسرد: بررسى حسادت در قرآن و حديث، محمدعلى سروش، قم: دارالحديث، 1385، وزيرى، 168 ص. يكي‌از مسائل موجود در زندگى و روابط اجتماعى، پديده «حسادت ورزى » است كه مشكلات فراوانى را به بار مى آورد و به دليل اهميتىكه دارد، مورد توجه ويژه دين قرار گرفته و آيات و روايات بسيارى درباره آن نازل و صادر شده است. حسادت از موضوعات اخلاقى است كه ابعاد روانشناختى دارد و كتاب حاضر نيز سعى در پيوند زدن ميان اين دو حوزه (اخلاق و روانشناسى) دارد. به طور كلى هدف اين كتاب، تحليل روانشناختى پديده حسادت و ارائه نشانههاى تشخيص حسادت و بيان راهكارهاى عملى درمان حسادت و مهارتهاى مقابله با حسودان است. مطالب كتاب در هفت فصل به شرح زير تدوين يافته است: در فصل اول، به كليات اشاره شده است؛ اينكه دقيقاً حسادت چيست و مراتب آن كدام است و فرق آن با غبطه و غيرت، در چه چيز است. فصل دوم، به پي‌آمدهاى جسمانى، روانى، معنوى و اجتماعى حسادت پرداخته است. فصل سوم، نشانههاى حسود را مورد توجه قرار داده است و نيز جنبههاى عاطفى، شناختى و رفتارى حسادت را به طور مفصّل بررسى كرده است. فصل چهارم، به زمينههاى رشد حسادت اختصاص دارد و در آن، موضوعاتى مانند: تفاوتهاى فردى، زمينههاى خانوادگى، برخوردهاى تبعيض‌آميز و احساس محروميت و نيز علل پيدايش حسادت در فرد مورد بحث قرار گرفته است. در فصل پنجم، روشهاى علمى، عملى، معنوى، عاطفى و شناختى درمان حسادت بيان شده است و در فصل هفتم، آداب معاشرت با حسود و شيوههاى دفع حسادت، مطرح گرديده است.  روانشناسى اخلاق، پروين كديور، تهران: آگاه، 1378، رقعى، 184 ص. تربيت نيروهاى داراى ارزشهاى درونى شده و با وجدان كه كمتر تحت تأثير موقعيتها و شرايط قرار مىگيرند و بيشتر با توجه به معيارها و ارزشهاى درونى شده خود عمل مىكنند، يكى از عوامل اساسى پيشرفت و توسعه اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى هر جامعه است؛ به بيانى جامعتر مىتوان گفت كه حيات مادى و معنوى هر جامعه به وجود چنين نيروهايى وابسته است. به تعبير بسيارى از مربيان و روانشناسان، كليد حل مسائل اجتماعى، رشد اخلاقى است. با اين اعتقاد، اولين هدف هر نظام تربيتى، تربيت افراد با وجدان و متعهّد است و بايد آن را نوعى سرمايهگذارى در جهت نيل به اهداف والاى انسانى تلقى كرد. به منظور دستيابى به اين هدف، برنامه‌ريزى دقيق در زمينه رشد اجتماعى (به طور كلى) و رشد وجدان اخلاقى (به عنوان بخش بسيار عمده رشد اجتماعى) ضرورت مىيابد. بنابر اين، رشد وجدان، علاوه بر عوامل فردى و روانشناختى، حاصل تعامل فرد و شرايط تربيتى خانواده، مدرسه و جامعه در سطح كلان است و پيچيدگى خاصى دارد. به اين ترتيب، شناخت نقش والدين و روابط اجتماعى حاكم بر خانواده و همينطور شناخت اصول، تكاليف و قوانين حاكم بر آن، به عنوان اولين الگوى موثّر در تربيت اخلاقى ضرورت مىيابد. بررسى فرآيند تحوّل اخلاقى، در روانشناسى، به طور عمده در دو ديدگاه صورت گرفته است: يكى، در نظريههاى «شناختى» (ذهنى ـ عقلانى) كه بر مراحل تحوّل اخلاقى و عوامل تسهيل كننده انتقال آن از يك مرحله به مرحله ديگر تأكيد دارند و ديگرى، روانشناسى «شناختى ـ اجتماعى»، كه بر مشاهده ديگران، تقليد از آنها و استفاده از تشويق و تنبيه در انجام اين امر، اصرار مي‌ورزند. كتاب «روانشناسى اخلاق»، بحثى است در همين زمينه كه به بررسى نظريات دو روانشناس مشهور (پياژه و كالبرگ) درباره تحول اخلاقى مىپردازد. دو فصل اول و دوم، شرح نظريههاى تحول اخلاقى پياژه و كالبرگ است. فصل سوم با عنوان از نظريه تا عمل، همانطور كه از نامش پيداست، به فرآيند اجرايى شدن نظريات پياژه و كالبرگ و تحقيقات انجام شده در اين زمينه مىپردازد. فصل چهارم، به طور خلاصه، به ارزشيابى ديدگاه شناختى پرداخته و فصل پنجم نيز ديدگاه «شناختى اجتماعى» و تحول اخلاقى را بررسى مىكند. در سه پيوست پايان كتاب نيز داستانهاى كوتاهى از پياژه و كالبرگ درباره قضاوتهاى اخلاقى و نيز پرسشنامههاى «داورىهاى اخلاقى» آنها گنجانده شده است.  نقطههاى آغاز در اخلاق عملى، آيةالله محمدرضا مهدوى كنى، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، هفدهم 1384، وزيرى، 714 ص. چه كارى خوب و چه كارى بد است؟ ارزش و ضد ارزش كدام است؟ كدام عمل، اخلاقى و كداميك، غير اخلاقى است؟ اينها سؤالاتى است كه در مباحث نظرى مربوط به علم اخلاق مطرح شده و پاسخ داده مىشوند. اگر علم اخلاق را علمى بدانيم كه صفات نفسانى خوب و بد و اعمال و رفتار اختيارى متناسب با آنها را معرفى مىكند و در ضمن، شيوه تحصيل صفات نفسانى خوب و انجام اعمال پسنديده و دورى از صفات نفسانى بد و اعمال ناپسند را به ما نشان مي‌دهد، خواهيم ديد كه اين علم علاوه بر گفت و گو درباره صفات نفسانى خوب و بد، از اعمال و رفتار متناسب با آنها نيز بحث مىكند و غير از اين، راهكارهاى رسيدن به فضيلتها و دورى از رذيلتها اعم از نفسانى و رفتارى را نيز مورد بررسى قرار مي‌دهد. بنابر اين مىبينيم كه تربيت اخلاقى نيز بخش مهمى از علم اخلاق را تشكيل مي‌دهد و چون مباحث آن عمدتاً بر اساس راهكارهاى عملى و ارائه توصيههايى در باب عمل است، گاهى از اين بخش با عنوان (اخلاق عملى) ياد مىشود. در مقابل، بخشى از مباحث اخلاقى نيز وجود دارد كه به توصيف خوبىها و بدىهاى اخلاقى مىپردازد و (اخلاق نظرى) نام دارد. نويسنده كتاب نقطههاى آغاز در اخلاق عملى سعى دارد با تكيه بر آيات قرآن و احاديث، جنبههاى نظرى مباحث اخلاقى را به عرصه كار و عمل آورده و آداب و دستورهاى خاصى را معرفى كند كه انسان با التزام به آنها مىتواند در مسير تزكيه و تهذيب نفس خود قدم بردارد. اين كتاب شامل 22 قسمت است كه هر يك از اين قسمتها، به يكى از مباحث و اصول اخلاقى و روشهاى عملى به منظور به كارگيرى اين اصول در زندگى فردى و اجتماعى، اختصاص دارد. بعضى از عناوين فصول بيست و دوگانه اين كتاب عبارت‌اند از: معرفة النفس (خودشناسى و خداشناسى)، يقظه (خودآگاهى و احساس مسئوليت)، تفكر و تدبّر (سيرى در آفاق و انفس)، علم به شرايع و احكام (اجتهاد و تقليد)، انتخاب دوستان صالح و همفكر، پرهيز از محرّمات (دورى از گناه و معصيت)، توبه و استغفار، مرابطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه نفس، رياضت و مجاهدت با نفس، نظم و انضباط و تقسيم اوقات، غنيمت شمردن فرصتها،توكل و اعتماد بر خداوند، حُسن سلوك و خوش‌رفتارى با مردم، رعايت آداب و سنن در تمام شئون زندگى فردى و اجتماعى و... . لازم به ذكر است كه اين كتاب در سال 1374 به عنوان كتاب سال جمهورى اسلامى ايران انتخاب شده است.  كيش پارسايان، ]آية الله [مجتبى تهرانى، به كوشش: علي‌اكبر رشاد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، 1376، رقعى، 190 ص. «كيش پارسايان»، مجموعه‌اى است از دروس چندين ساله اخلاق و عرفانِ آية الله حاج آقا مجتبى تهرانى كه با كوشش و پىگيرى يكى از شاگردان وى، به صورت كتابى منسجم در زمينه سير و سلوك و اخلاق اسلامى، تدوين شده است. اين كتاب، شامل سه بخش با عناوين: ايمان، صفات مؤمنان و پيام پارسايى است كه در بخش نخست، مهمترين مسائل مربوط به «ايمان»، مانند ماهيت، مراتب و عوامل كاهش و افزايش ايمان و نيز آثار فردى و اجتماعى آن، بررسى شده است. در بخش دوم، صفات و حالات مؤمنان با استناد به آيات و احاديث، مورد بررسى و طبقهبندى قرار گرفته است. بخش سوم كتاب نيز به شرح و تفسير «خطبه هَمّام» اختصاص دارد. اين خطبه، حديثى است از امام على (ع) كه در «اصول الكافى » آمده است و در آن، به درخواست يكى از صحابى خود به نام همّام، صفات متقين را نام مىبرند. * * *