چرخش معكوس حاكميت
حاتمی امید

كشور عراق از لحاظ ساختار اجتماعي، موزاييكي است. اين كشور متشكل از سه قوميت عربي، تركمن و كرد است كه تركيب شدن آن با مذاهب شيعه و سني، شكل پيچيده‌اي به ساختار سياسي و اجتماعي اين كشور داده است.
اكثر احزاب و گروه‌هاي خارج از حاكميت دولت كنوني عراق، برآمده از چنين ساختار پيچيده‌اي بوده و آن را نمايندگي مي‌كنند. بر اين اساس، راه‌حل‌هاي ارايه شده براي آينده عراق تنها زماني موفقيت‌آميز خواهند بود كه بتوانند حداقلِ حمايت را از گروه‌ها و احزاب ياد شده كسب كنند.
به عقيده برخي از صاحب‌نظران، گروه‌هاي عراقي به دليل تفاوت‌هاي مذهبي، قومي، قبيله‌اي و سياسي داراي اختلاف‌نظرهايي درباره آينده اين كشورند كه در صورت فقدان يك برنامه‌ريزي دقيق و رهبري قدرتمند، سرنگوني صدام، مي‌تواند تجزيه عراق را به دنبال داشته باشد. اين تجزيه مي‌تواند به برقراري حكومت كردها در شمال، حكومت سني‌ها در مركز و شيعيان در جنوب انجامد.
در همين راستا جايگاه و نقش شيعيان جنوب عراق در آينده اين كشور به عنوان يك مسئله در سر راه هر گونه تصميم‌گيري براي حذف رژيم صدام، خود را كاملاً نمايانده است. شيعيان عراق عمدتاً در جنوب اين كشور، ساكن‌اند و شصت درصد جمعيت عراق را تشكيل مي‌دهند.
شيعيان تاكنون عملاً سهم مؤثري در قدرت حاكم بر عراق نداشته و همواره حاكميت سني‌ها را تجربه كرده‌اند.
اين در حالي است كه شيعيان بعد از جنگ دوم خليج فارس و شكست صدام در جبهه كويت، نشان داده‌اند كه داراي قدرت زيادي در سازماندهي و تحرك سياسي كشورند و آنان را نمي‌توان به‌سادگي از آينده عراق كنار گذاشت.
جامعه شيعه در سال 1991 در جريان قيام عليه حكومت صدام، هزينه سنگيني را پرداخت و دولت آمريكا و متحدين آن، تنها نظاره‌گر اين جريان بود.

مجلس اعلاي انقلاب اسلامي
از مهم‌ترين تشكل‌هاي شيعيان عراق، مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق است كه عمدتاً در جنوب اين كشور فعاليت مي‌كند.
مجلس اعلاي عراق، در سال 1982 به رهبري آيت الله محمد باقر حكيم تشكيل شد. گروه ياد شده، عمده‌ترين گروه مخالف اسلامي عراق است. بي. بي .سي در يكي از گزارش‌هاي خود نوشت كه دولت‌هاي غربي تخمين مي‌زنند كه اين گروه بين 7 تا 15 هزار نيرو در اختيار داشته باشد.

ديگر گروه‌هاي عراقي
كردها از ديگر احزاب مهم عراق هستند كه 19 درصد از جمعيت 22 ميليوني عراق را تشكيل مي‌دهند. اين گروه، داراي سوابق طولاني در جهت مبارزه براي خودمختاري هستند. منطقه خودمختار كُرد در سال 1970 براساس توافقي كه ميان حزب دمكرات كردستان و دولت عراق صورت گرفت، ايجاد گرديد. حزب دمكرات كردستان و اتحاديه ميهني كردستان عراق دو حزب عمده كردهاي عراقي هستند كه به‌دنبال جنگ خليج فارس در سال 1991 و شورش كردهاي عراقي كنترل شمال عراق را در دست گرفته‌اند. اين دو حزب در حدود 40 هزار نيروي نظامي را در اختيار دارند. اتحاديه حزب ميهني بخش شرقي كردستان عراق در مرز ايران و حزب دمكرات بخش غربي در مرز تركيه را در اختيار دارند.
كردها در حال حاضر از خودمختاري و آزادي عمل بي‌سابقه‌اي در طول تاريخ مبارزاتي‌شان برخوردار شده‌اند و بعيد است چشم‌بسته و بدون دريافت تضمين‌هاي كافي، در كنار امريكا عليه صدام وارد عمل شده، موقعيت كنوني خود را به مخاطره اندازند.
آيت الله محمد باقر حكيم رييس مجلس اعلاي انقلاب اسلامي عراق ـ شيعيان ـ نيز اخيراً گفت كه شيعيان براي همكاري با امريكا در حمله به صدام، خود را مسدود و محدود نمي‌كنند. ما با حمله بزرگ نظامي امريكا عليه عراق كه هدف آن استقرار يك دولت وابسته در اين كشور كه براساس تصور واشنگتن كار كند، مخالفيم.
حكيم ابراز عقيده كرده كه همه گروه‌هاي مخالف در شمال، جنوب و مركز عراق بايد متحد باشند و با يك نظر و رأي صحبت كنند.

كنگره ملي عراق
اين كنگره ائتلاف نامتجانسي از جنبش‌هاي مخالف داخل و خارج عراق با گرايش‌هاي مختلف سياسي و عقيدتي است كه در سال 1992 پايه‌گذاري شده است. تشكل ياد شده در روزهاي اوج اهميت خود پايگاه و ارتش كوچكي در منطقه كردنشين تحت حمايت آمريكا در شمال عراق داشت و اين گروه خود را «دولتِ در انتظار» به حساب مي‌آورد و دوستان پرنفوذي در امريكا داشت. اما در سال 1995 تلاش كنگره ملي براي يك حمله هماهنگ و همه جانبه عليه ارتش عراق به ناكامي انجاميد و صدها كشته داد. يكسال و نيم بعد پس از آن كه نيروهاي صدام حسين پايگاه كنگره ملي عراق را در اربيل نابود كرد، اين كنگره پايگاه خود را در شمال عراق نيز از دست داد.
در حال حاضر، دولت بوش با نگاه مثبتي به كنگره مي‌نگرد و اين گروه و احمد چلبي رهبر آن را در مقايسه با ساير گروه‌ها ارج بيشتري مي‌نهد.
حزب كمونيست عراق، شوراي آزاد عراق، حزب پيمان ملي عراق، حزب دموكراتيك، جنبش مشروطه سلطنتي، حزب زحمتكشان، و حزب خلق تركمن، از ديگر احزاب مطرح مخالف در عراق هستند كه بعيد است نقش چندان مؤثر و تعيين‌كننده‌اي در آينده عراق داشته باشند.