روزه‌داري و سلامت از نگاه علم پزشكي

گزارشگر: علي رضايي

كنگره‌ي بين‌المللي روزه‌داري و سلامت با حضور صدها متخصص و پزشك، با همكاري اساتيد دانشگاه‌هاي علوم پزشكي و مراكز تحقيقاتي علوم پزشكي مسلمانان در تهران برگزار شد.
«دكتر بيتا حقاني» دبير اجرايي اين كنگره در گفت‌وگو با نشريه‌ي پگاه، هدف از برگزاري كنگره‌ي روزه‌داري و سلامت را تبادل اطلاعات علمي در زمينه‌هاي مختلف و بررسي مسايل پزشكي و اجتماعي روزه‌داري با شركت اساتيد مختلف داخلي و خارجي به منظور ارايه‌ي راهكارهاي علمي ذكر كرد.
وي با اشاره به شركت 800 پزشك متخصص در اين همايش بزرگ علمي گفت: 140 مقاله به دبيرخانه‌ي اين كنگره ارسال شد كه اعضاي هيأت علمي 55 مقاله‌ي خلاصه‌شده را براي ارايه به صورت سخنراني، 85 مقاله را براي ارايه به شكل پوستر و 12 سخنراني ديگر را به صورت سمپوزيوم معرفي كردند.
در اين گزارش سعي شده تا چكيده‌ي برخي مقالات و تحقيقات انجام‌شده به زبان غيرتخصصي و به صورت موضوعي ارايه شود.

روزه‌داري و سلامتي سيستم بدن
«سهيلا خزاعي» در سخناني گفت: روزه از جمله عباداتي است كه در ميان تمام اقوام و ملل جهان رايج بوده است. لذا روماني‌ها و هندوها به كثرت روزه مشهورند.
وي با اشاره به اين كه در تمام اديان آسماني روزه جزو احكام واجب است و يهوديان پايبند نيز هفته‌اي دو روز روزه مي‌گيرند، خاطرنشان كرد: پيامبر اكرم(ص) فرمودند: «صُوموا تَصحّوا، روزه بگيريد تا سلامت باشيد.» و روزه در طب قديم نيز از اهميت خاصي برخوردار بوده است. به گونه‌اي كه «فيثاغورث» و «بقراط» برخي امراض را با روزه معالجه مي‌كردند.
از اين رو مي‌توان اكثر بيماري‌هاي مزمن را به وسيله‌ي روزه بهبود بخشيد، يا از شدت آن كاست. و روزه بهترين درمان بيولوژيكي براي دفع مواد مضر و تضمين‌كننده‌ي سلامت فرد است.
وي خاطرنشان كرد: مطالعات علمي نشان مي‌دهد، تفاوت بين روزه‌داري و گرسنگي اين است كه نوعي داوطلبي واقعي توأم با آسايش دروني لازمه‌ي «روزه‌درماني» است.
بر اساس مطالعه‌اي كه بر روي 61 دانشجوي 22 تا 34ساله‌ي دانشگاه علوم پزشكي تهران انجام شد، مشخص گرديد كه روزه‌ي ماه رمضان تأثير فزاينده‌اي بر روي پاسخ ايمني سلولي دارد و باعث افزايش كارآيي اين سيستم سلولي مي‌شود. اين مسأله كه اين تأثير تا چه حد به علت كاهش كالري دريافتي است بايد روشن‌تر شود؛ زيرا شخص در ماه مبارك رمضان دچار فشار روحي كمتري است و شايد به علت منظم بودن تغذيه تغييرات مثبتي در ريتم‌هاي فيزيولوژيك او پديد مي‌آيد.

روزه‌داري و اضطراب و افسردگي
در تحقيقات انجام‌شده ـ در خصوص تأثير روزه‌داري بر كاهش اضطراب و افسردگي ـ بر روي 85 نفر از دانشجويانِ دانشگاه علوم پزشكي هرمزگان كه در دو نوبت انجام شد، تجزيه و تحليل داده‌ها نشان مي‌دهد كه روزه‌داري تأثير مثبتي در كاهش شيوع اضطراب و افسردگي دارد و روزه‌داري همراه با افزايش انجام فرايض ديني، باعث كاهش ضريب كلي علايم مرضي مي‌گردد.
هم‌چنين در پژوهش ديگري كه از سوي مركز تحقيقات غدد درون‌ريز و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران بر روي 39 زن و 70 مرد روزه‌دار داوطلب كه حداقل 25 روز را روزه گرفته بودند انجام شد نشان داد كه در طول ماه رمضان از ميزان اضطراب مردان به طور معني‌داري كاسته شده، اما ميزان افسردگي تغيير چنداني نداشته است.
در بررسي‌هاي به‌عمل‌آمده در مركز پزشكي دانشگاه اصفهان آمده است: بهداشت روان انسان، تحت تأثير عوامل متعددي قرار دارد و شيوه‌هاي مقابله با استرس و كنترل پيامدهاي آن، يكي از اين عوامل است كه امروزه به جاي تأكيد بر ماهيت و شدت استرس، بر شيوه‌هاي مقابله با استرس تأكيد مي‌شود كه روش مقابله‌ي مذهبي يكي از اين شيوه‌ها است.

روزه‌داري و نقش آن در سلامت رواني و اعتماد به نفس
در تحقيقاتي كه در گروه آموزشي خدمات بهداشتي دانشگاه علوم پزشكي تهران انجام شده آمده است: هدف اين بررسي شناسايي شخصيت افرادِ روزه‌دار و اعتقاد آنان به فلسفه‌ي روزه‌داري، پايگاه اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي جامعه‌ي آماري مورد نظر است كه آزمودني‌ها در چهار گروه ذيل مورد بررسي قرار گرفتند: 1. افرادي كه به علت بيماري‌هاي جسماني روزه مي‌گرفتند؛ 2. افرادي كه مشكلات اقتصادي داشتند؛ 3. افرادي كه بسيار چاق بودند؛ 4. افرادي كه به بيماري رواني مبتلا بودند.
نتايج اين آزمايش كه بر روي روزه‌داران 35 تا 49ساله انجام شده بود، نشان داد: كساني كه به فلسفه‌ي روزه‌داري اعتقاد داشته و با مشكلاتي مانند فقر اقتصادي و يا بيماري‌هايي مثل دستگاه گوارش، قلبي، عروقي، ديابت، نقرس، تورم مفصلي، چاقي و افسردگي روبه‌رو بودند، با روزه‌داري و رژيم غذايي مناسب به شادابي جسمي و رواني رسيده‌اند و روزه‌داري نه‌تنها در سلامتي جسم و روان آن‌ها نقش به‌سزايي داشته است، بلكه در پيش‌گيري و درمان بيماري‌هاي دستگاه گوارشي، قلبي و عروقي نيز مؤثر بوده است.
در تحقيق ديگري كه در دانشگاه علوم پزشكي خراسان بر روي دانشجويان اين دانشگاه در ماه مبارك رمضان، انجام شده، مشخص گرديد كه روزه‌داري موجب افزايش عزت نفس دانشجويان مي‌شود، در اين پژوهش بين عزت نفس دانشجويان در قبل از ماه مبارك رمضان و پس از آن تفاوت‌هاي معني‌داري وجود داشت.

نگرش به روزه‌داري
در مطالعه‌اي كه بر روي دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي قزوين ـ در خصوص نگرش آن‌ها به روزه‌داري انجام شد ـ نتايج حاصله اين بود كه 8/90 درصد دانشجويان روزه را براي سلامتي انسان مفيد دانستند، 4/72 درصد آن را تقرب به خدا و هدف اصلي وجوب روزه ذكر كردند. بيش از 65 درصد از دانشجويان هميشه در ماه مبارك رمضان روزه مي‌گرفتند و 7/34 درصد آنان نيز به انجام روزه‌هاي نذري و مستحبي تقيد داشتند. در اين بررسي، عمده‌ترين علت روزه، سپاس‌گزاري از خداوند و كمترين علت، عادت و رفتار اجتماعي عنوان شد. در پژوهشي كه در دانشگاه علوم پزشكي چمران اهواز صورت گرفت، نگرش دانشجويان در مورد روزه‌داري نيز ارزيابي شد. بر اساس يافته‌هاي اين تحقيق 57 درصد دانشجويان هنگام افطار را از نظر روحي و جسمي، بهترين زمان دانسته‌اند. 53 درصد در طول روز گاهي دچار سرگيجه و ضعف شده‌اد، 76 درصد مشكلات گوارشي نداشته‌اند و فقط 6 درصد به ترتيب از استفراغ، يبوست و درد معده شكايت داشته‌اند و 55 درصد نيز در ايام روزه‌داري از مطالعه‌ي درسي خوبي برخوردار بوده‌اند.

روزه‌داري و عادات تغذيه‌اي
در تحقيقي كه در انستيتوي تحقيقات تغذيه‌اي و صنايع غذايي كشور ـ وابسته به دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي ـ بر روي 30 جوان روزه‌دار انجام شد، تغييرات رفتاري و تغذيه‌اي و غذاي مصرفي آنان بررسي شد. يافته‌هاي اين بررسي نشان مي‌دهد كه در طول ماه مبارك رمضان در 43 درصد از افراد احساس خستگي و عدم تمايل به كار ديده مي‌شود، مصرف گروه شير و فرآورده‌هاي آن، سبزيجات و ميوه‌ها نسبت به ماه‌هاي ديگر كاهش و مصرف گروه غلات و چربي افزايش يافته بود. 35 درصد افراد نيز وعده‌ي سحر را از رژيم غذايي خود حذف كرده بودند. در اين تحقيق پيشنهاد شده است: از آن جايي كه جوانان بخش عظيمي از نيروي انساني و فرداي جامعه هستند، توجه به حفظ سلامت و پيش‌گيري از ابتلاي آنان به بيماري‌هاي ناشي از رفتار غلط غذايي بايد در اولويت باشد و برنامه‌هاي آموزشي كاربردي براي اصلاح تغذيه‌اي صحيح در ماه رمضان توصيه مي‌شود.
در پژوهش ديگري كه در دانشگاه علوم پزشكي اراك انجام شده بود، با اشاره به اين كه روزه‌ي ماه مبارك رمضان باعث تنظيم كلسترول خون، كاهش اسيديته‌ي معده و جلوگيري از مشكلات گوارشي مي‌شود، آمده است: در ماه مبارك رمضان بايد گروه‌هاي غذايي شامل نان و غلات، شير و فرآورده‌هاي آن، ميوه‌جات و سبزيجات و گوشت را به اندازه‌ي لازم مصرف كنيم و نيازي به مصرف چربي اضافي نداريم.

روزه‌داري و تأثير آن بر زنان حامله و فرزندان آن‌ها
در پژوهشي كه براي بررسي تأثير روزه بر زنان باردار در دانشگاه علوم پزشكي همدان و بر روي چهار هزار و سيصد و چهل و سه زنِ حامله انجام شد، يافته‌هاي به‌دست‌آمده حاكي است كه روزه‌داري سبب كاهش وزن نوزادان نشده و حتي افراد روزه‌دار، بچه‌هاي سنگين‌تري به دنيا آورده‌اند.
بر اساس اين بررسي، ميانگين وزن نوزادان زنان باردار روزه‌خوار سه هزار و يكصد و چهل و دو گرم و روزه‌دار سه هزار و دويست گرم بوده است. نتيجه اين كه روزه‌داري سبب كاهش وزن فرزندان زنان باردارِ روزه‌دار نمي‌شود.
بر اساس تحقيق ديگري كه در مركز تحقيقات غدد درون‌ريز متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي در خصوص بررسي تأثير روزه‌داري بر بهره‌ي هوشي فرزندان آنها شد، نشان داد كه در بين دو گروه 93 نفري تحت كنترل، هيچ‌گونه اختلاف معناداري بين هوش بهره‌ي كل فرزندان وجود ندارد.
در اين بررسي با اشاره به اين كه رابطه‌ي خطي مثبتي بين طبقه‌ي اجتماعي ـ اقتصادي خانواده و هوش بهره‌ي فرزندان وجود دارد، تأكيد شده است كه روزه‌داري مادران هنگام بارداري تأثير نامطلوبي بر هوش فرزندان ندارد.
در بررسي ديگري كه در خصوص «روزه‌داري و زايمان زودرس» بر روي 322 زن حامله در سه‌ماهه‌ي سوم بارداري انجام گرفت، نشان داد كه از نظر نوع زايمان، وزن نوزادان و ضريب آپگار آن‌ها بين دو گروه مورد و شاهد تفاوت معني‌دار آماري مشاهده نشد، ولي شيوع زايمان زودرس در گروه مورد به طور معني‌داري از گروه شاهد كمتر بود، در نتيجه روزه‌داري در سه‌ماهه‌ي آخر بارداري در زنان سالم خطر زايمان زودرس را افزايش نمي‌دهد.
هم‌چنين در بررسي ديگري كه در دانشكده‌ي بهداشت و پيراپزشكي اروميه بر روي 95 زن حامله انجام شد، مشخص گرديد: زنان در سه‌ماهه‌ي سوم بارداري با رعايت رژيم غذايي مناسب و استراحت كافي مي‌توانند در ماه مبارك رمضان روزه بگيرند.
در تحقيقي كه براي سنجش تأثير روزه‌داري ماه مبارك رمضان بر ميزان گلوكز،تري گليسيريد، كلسترول و كتون باري‌هاي سرم بر روي 91 مردِ 16 تا 17ساله در دانشگاه علوم پزشكي شيراز انجام شد، نتايج به‌دست‌آمده اين بود كه با وجود تغييراتي كه در ميزان گلوكز، كلسترول، تري گليسيريد، و كتون بادمي اتفاق مي‌افتد، ولي اين تغييرات در اثر روزه‌داري بسيار كمتر از حد توليد زيان فيزيولوژيك در يك فرد سالم است.

روزه داري و نزديك‌بيني
مطالعات انجام گرفته بر روي 118 نفر از دانشجويان و محصلين 15 تا 25 ساله‌ي دانشگاه علوم پزشكي يزد كه از نظر فيزيولوژيك سالم بودند و روزه مي‌گرفتند و نمره‌ي چشم آن‌ها در سه نوبت قبل از ماه رمضان، پايان ماه رمضان و پايان ماه شوال اندازه‌گيري شده بود نشان داد: افزايش مشاهده شده در نمره‌ي عينك در ماه رمضان، تقريبا به طور يكنواخت در ماه‌هاي ديگر نيز ادامه داشته و ارتباطي به ماه رمضان ندارد.
بر اين اساس دانش‌آموزان و دانشجويان 15 تا 25 سال كه ميوپ فيزيولوژيك هستند، بدون نگراني از فزايش بيش از حد نمره‌ي عينك مي‌توانند روزه بگيرند.

روزه‌داري و تاثير آن بر فشار خون، شاخص توده‌ي بدني و فعاليت بدني
تحقيقي به منظور بررسي تغيرات ناشي از روزه‌داري، شاخص توده‌ي بدني، ميزان فعاليت بدني و مصرف كالري در افراد جوان از سوي دانشگاه علوم‌پزشكي شهيد بهشتي تهران بر روي 65 زن و 93 مرد صورت گرفت. در اين بررسي يك هفته قبل از ماه رمضان و در روزهاي 14 و 28 رمضان ميزان فشار خون، نسبت دور كمر به دور باسن، قد و وزن توسط پزشك اندازه‌گيري شد. بر اساس يافته‌ها: فشار خون دياستوليك در كل جمعيت تغييري معنادار داشته است و اين متغير در مردان در طول 2 هفته‌ي اول چندان محسوس نبوده، اما در طول دو هفته‌ي آخر ماه رمضان به طور معني داري افزايش داشته است و فشار خون سيستوليك در كل جمعيت تغييرات معني داري نداشته است. نسبت دور كمر به باسن در زنان كاهش قابل ملاحظه‌اي داشته است، اما اين متغير در مردان معني دار نبوده است. اين در حالي است كه شاخص توده‌ي بدني مردان و كل جمعيت به طور معني‌داري كاهش داشته است، اما اين تغييرات در زنان غير معني‌دار بوده است.
در اين بررسي ميزان دريافت كالري در طول ماه رمضان، در كل جمعيت كاهش معني‌داري داشته و ميزان فعاليت بدني نيز در حين ماه رمضان كاهش پيدا كرده است كه اين كاهش در گروه زنان معني‌دار نمي‌باشد. نتيجه اين كه در حين روزه‌داري فشار خون دياستوليك افزايش مختصري داشته است، اما با وجود كاهش فعاليت بدني به دليل كاهش دريافت كالري، شاخص توده‌ي بدني و نسبت دور كمر به باسن كاهش داشته است.

روزه‌داري و پيوند كليه
بر اساس پژوهشي كه در خصوص تاثير روزه‌داري بر پيوند كليه از سوي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي تهران و بقية‌اللّه بر روي 19 بيمار ـ با عملكرد طبيعي پيوند كليه‌ي روزه‌دار و 20 بيمار پيوند كليه‌ي روزه‌خوار كه از حيث سن، جنسيت، عملكرد كليه، تاريخچه‌ي پس‌زدگي حاد و غير مشابه بودند ـ انجام شد، يافته‌ها حاكي از آن بود كه بيماران روزه‌داري كه پيوند كليه انجام داده‌اند، از عملكرد خوب كليوي برخوردارند و بدون نگراني از صدمات كليوي مي‌توانند روزه بگيرند.

روزه‌داري و تاثير آن بر هورمون‌هاي جنسي
در بررسي‌هايي كه در مركز تحقيقات غدد و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران ـ براي بررسي اثر روزه‌داري بر هورمون‌هاي جنسي 93 جوان ـ انجام شد، مشخص گرديد كه تغييراتي كه در گوناد وتروپينها و هورمون‌هاي جنسي در مردان روزه‌دار انجام مي‌شود، همگي در محدوده‌ي طبيعي است و تغييرات باليني بروز نمي‌كند. در نتيجه روزه‌داري موجب تغييرات پاتولوژيك در غلظت هورمون‌هاي جنسي در مردان نمي‌شود.
همچنين در تحقيق ديگري كه از سوي همين مركز و با هدف بررسي اثر روزه‌داري بر هورمون‌هاي جنسي در زنان جوان انجام شد، يافته‌ها نشان داد كه در اين بررسي 76 زن كه تحت بررسي قرار گرفته بودند، تغييرات هورمون‌هاي جنسي و گوناد و تروپينها در زنان جوان در طي روزه‌داري وابسته به سيكل عادت ماهانه‌ي آنان بوده و روزه‌داري تاثير قابل توجهي بر هورمون‌هاي جنسي زنان ندارد.

روزه‌داري و مسأله‌ي درد
بر اساس مطالعاتي كه در دانشكده‌ي علوم توانبخشي ايران براي بررسي تاثير روزه‌داري بر درد، بر روي 55 دانشجو انجام گرفت، نتايج حاصله اين بود كه احساس درد در نيمه‌ي اول ماه رمضان پايين‌تر از نيمه‌ي دوم ماه رمضان است و فرد سريع‌تر به درد پاسخ مي‌دهد، در حالي كه هرچه به انتهاي ماه رمضان مي‌رسيم آستانه‌ي درد، يا زمان پاسخ گويي به درد افزايش مي‌يابد و اين افزايش مشابه زماني صورت مي‌گيرد كه فرد در حالت غير روزه به سر مي‌برد. بر اساس اين تحقيقات در پايان ماه رمضان مقاومت انسان به حداكثر خود مي‌رسد؛ زيرا كه بدن كم كم خود را با شرايط جديد وفق مي‌دهد.

روزه‌داري و تصادفات رانندگي
بر اساس پژوهشي كه در خصوص تاثير روزه‌داري برتعداد حوادث رانندگي در تهران انجام شد، ميانگين تصادفات در ماه رمضان در سال‌هاي 75 تا 79 شش هزار و ششصد و نود و يك مورد بوده است و ميانگين تصادف در ماه‌هاي شمسي قبل و بعد از رمضان به ترتيب 6303 و 6354 مورد بوده است.
لازم به ذكر است، عوامل متعددي از جمله تغيير الگوي ترافيك در ماه رمضان نسبت به ماه‌هاي ديگر، تغيير در زمان واكنش و توانايي تشخيص الگو و غيره ممكن است تصادفات در ماه رمضان را نسبت به ماه‌هاي ديگر افزايش يا كاهش دهد.
در اين تحقيق اتخاذ تدابير ويژه‌ي ترافيكي در ماه رمضان و انجام تحقيقات بيشتر در زمينه‌ي زمان واكنش و توانايي تشخيص الگو در ساعات روزه‌داري پيشنهاد شده است.

روزه داري و حملات حاد قلبي
در بررسي‌اي كه در خصوص تاثير روزه‌داري بر حملات حاد بيماري‌هاي كرونري قلب در دانشگاه علوم پزشكي اردبيل انجام گرفت، وضعيت بيماران حاد قلبي در ماه رمضان با دو ماه ديگر مقايسه شد. بر اساس نتايج اين پژوهش موارد ابتلا به حملات حاد قلبي در ماه مبارك رمضان نبست به ماه‌هاي قبل و بعد از رمضان كمتر بود، به عبارت ديگر روزه‌داري امكان حملات حاد قلبي را كاهش مي‌دهد. در مطالعه‌اي كه در دانشگاه علوم پزشكي اصفهان انجام شد تاثير مسايل اقتصادي بر وقوع جرايمي مانند زخم ناشي از چاقو در ماه مبارك رمضان بررسي شد. بر اساس اين پژوهش ابتدا شيوع زخم ناشي از چاقو در ماه‌هايي غير از رمضان و سپس در ماه مبارك رمضان افرادي كه به علت ضربات چاقو به دنبال نزاع به بيمارستان منتقل شده بودند، مورد تحليل آماري قرار گرفتند.
بر اين اساس در ماه مبارك رمضان 35 بيمار به علت چاقو خوردگي در بيمارستان بستري شدند كه تعداد آنها در مقايسه با ساير ماه‌ها 27 درصد كمتر بود.
يافته‌ها نشان دهنده‌ي اين بود كه از بين 35 بيمار، تنها 4 نفر روزه‌دار (11 درصد) دچار چاقوخوردگي شده بودند، 95 درصد چاقوخوردگي‌ها نيز بين ساعات 14 تا 20 شب اتفاق افتاده بود، نتيجه‌ي نهايي اين تحقيق حاكي است كه در ماه مبارك رمضان شيوع چاقوخوردگي ناشي از نزاع نسبت به ساير ماه‌ها كاهش دارد و در اكثر موارد چاقوخوردگي‌ها نيز مربوط به افراد غير روزه‌دار بوده است.

روزه‌داري و مساله‌ي خودكشي
تحقيقاتي كه در دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي در خصوص تاثير ماه رمضان بر تعداد موارد اقدام به خودكشي انجام شد، نشان داد كه ميانگين اقدام به خودكشي در ماه مبارك رمضان 42 درصد و در ماه‌هاي قبل و بعد از آن به ترتيب 45 و 46 درصد بوده است كه اين امر بيانگر اين است كه تعداد مراجعه‌ي روزانه در ماه مبارك رمضان به نحو معناداري كمتر از ماه‌هاي ديگر است.

روزه‌داري و سحرخيزي
يكي از تغييراتي كه در ماه مبارك رمضان در سبك زندگي افراد ايجاد مي‌شود، تغيير ساعات خواب و بيداري است. روزه‌داران لازم است كه قبل از اذان صبح از خواب برخيزند، كه اين مساله موجب نوعي محروميت از خواب (REM) مي‌شود.
تحقيقات انجام شده در گروه روانپزشكي دانشگاه علوم پزشكي مشهد حاكي است كه محروميت از خواب در نيمه‌ي دوم شب و بين ساعات 3 تا 7 بامداد مي‌تواند يك واكنش فوري ضدافسردگي ايجاد كند.
بر همين اساس يكي از روش‌هاي كمكي در درمان افسردگي، برنامه‌هاي تغيير ساعات خواب و محروميت از خواب (REM) است.