فرهنگ ايرانى در شبه قاره
بحرانى مرتضى

نشستى تحت عنوان »تاريخچه مطالعات ايرانى و مباحث متن پژوهى در پاكستان« با سخنرانى استاد »عارف نوشاهى« تشكيل شد.
در اين نشست محدوده جغرافيايى امروز پاكستان، از زمان استقلال اين كشور در سال 1947 ميلادى به بعد مورد بررسى و تحليل قرار گرفت.
وقتى در سال 1947 م، پاكستان از هند بزرگ جدا شد و استقلال سياسى خود را به دست آورد، در پاكستان دو مركز قديمى مطالعات فارسى وجود داشت؛ يكى دانشكده دولتى »گورنمنت كالج« لاهور كه در سال 1864 (1243 ش) تأسيس شده بود و همزمان بخش فارسى آن فعال بود و ديگرى دانشكده خاورشناسى (اورنتيل كالج) دانشگاه پنجاب لاهور كه در سال 1870 (1249 ش) تاسيس شده بود همزمان تدريس فارسى و تحقيقات در زمينه ادبيات فارسى و مطالعات ايرانى در آن انجام مى‌شد.
اين دو مركز آموزشى و تحقيقات فارسى كه تا زمان استقلال پاكستان، صد و هشتاد سال از عمر خود را گذرانيده بود؛ تا آن سال‌ها، در كارهاى تحقيق، مستقيم و غير مستقيم، از همكارى دانشمندانى چون مولانا محمد حسين آزاد، دكتر شيخ محمد اقبال، حافظ محمود شيرانى، پروفسور مولوى محمد شفيع، و دكتر سيد محمد اكرم برخوردار بودند كه نام اين انديشمندان براى همه آشناست.
تصحيح آثارى چون مطلع سعدين و مجمع بحرين، تذكره ميخانه، مكاتبان رشيد الدين فضل الله، مثنوى وامق و عذار، فرهنگ مدار الافاضل، كليات جوياى تبريزى، تذكره مخزن الغريب، مجلات تخصيصى تطير »اورنتيل كالج مگزين«، تهيه فهرست‌هاى متعدد نسخه‌هاى خطى فارسى، تاسيس انجمن‌ها و كتابخانه‌هاى متمرد و... از رهاوردهاى اين دوره است.
در لاهور علاوه بر دانشگاه پنجاب و دانشكده دولتى، و چند مركز پژوهشى و فرهنگى ديگر نيز وجود دارد كه همه آنها پس از استقلال پاكستان براى انجام وظايفى تأسيس شدند؛ هر چند آنها به صورت مستقيم با زبان و ادبيات فارسى و مطالعات ايرانى سروكار ندارند، اما ناگزير بايد گوشه چشمى به مطالعات فارسى و ايرانى داشته باشند؛ از جمله اين مراكز »مجلس ترقى ادب« است كه »تاريخ ادبيات فارسى در پاكستان« تاليف دكتر ظهور الدين احمد (ج 2) را منتشر كرد و چندين متن قديمى اردو - فارسى را احيا نمود.
»اقبال آكادمى پاكستان« كه محور كار آن، تحقيق در افكار و انديشه‌هاى علامه محمد اقبال لاهورى است؛ موقوفه ديال سنگ كالج در لاهور، مركز تحقيق عربى و فارسى را دائر كرده است (كه در آن موقوفه، نسخه‌هاى عربى و فارسى را گرد مى‌آورد و تا به حال پنج جلد فهرست مشروح نسخه‌هاى خطى عربى و فارسى را منتشر كرده است) و سازمان خصوصى پيكچز لمتتمى.
استان سنْد با قدمت تاريخى و وابستگى خود به فارسى و نزديكى به ايران، يكى از مهم‌ترين مناطق مطالعات ايرانى و متن پژوهى‌فارسى در پاكستان است.
دانشگاه كراچى پس از استقلال پاكستان شروع به كار كرد و مرحوم دكتر غلام سرور، شاگرد دكترهاى حسن در دانشگاه اسلامى على گره، اولين رئيس بخش فارسى آن شد.
يكى ديگر از استادان بخش فارسى دانشگاه كراچى، دكتر ساجد الله تفهيمى است كه از كارهاى عمده او تذكره شعراى اصفهانى شبه قاره (اسلام آباد. 1372) و كشف الالفاظ كليات فارسى اقبال‌لاهورى است.
دانشگاه كراچى از حدود سال 1970 انستيتو مطالعات آسياى ميانه و غربى را داير كرده است؛ بخشى از كارهاى اين مركز به ماورالنهر و بخشى ديگر آن به ايران مربوط است و در حال حاضر، يكى از مراكز پژوهشى مهم پاكستان است كه كارها را به صورت آكادميك انجام مى‌دهد و در محافل پژوهشى ايران شناخته شده است. دكتر رياض الاسلام، تاريخ دان پاكستان و عصر صفوى كه بر اين انستيتو اشراف دارد، اسناد و مكاتبات دوره تيموريان هند و صفويان را فراهم كرده است كه از سوى بنياد فرهنگ ايران چاپ شده است. وى به زبان فارسى عنايت ويژه‌اى دارد و علاوه بر كتاب‌هاى تحليلى و انتقادى به زبان انگليسى، چندين متن فارسى را در انستيتو چاپ كرده است؛ بحر الاسرار بلخى، خاطرات مُطربى سمرقندى، تذكره الشعراء جهانگير پادشاه، مثمرخان آرزو و نصرت نامه ترخان از جمله اين كتاب‌ها است. دكتر رياض الاسلام دوست ديرينه استاد ايرج افشار است و دو اثر استاد افشار را هم در موسسه چاپ كرده است ؛ اين دو اثر جامع التواريخ حسنى و سعادت نامه است كه دومى با همكارى دفتر نشر ميراث مكتوب منتشر شده است.
وقتى صحبت از مطالعات فارسى و ايرانى در سند به ميان مى‌آيد، نام مرحوم »پير سيد حسام الدين راشدى« را بايد با قلم زرين نوشت؛ از ميان پاكستانيان، پير صاحب را مى‌توان به عنوان ايران‌شناس و ايراندوستى كامل معرفى كرد. دغدغه‌ها و دل مشغولى‌هاى او حفظ و احياى فارسى همراه با مطالعات و تدقيقات آبرومندانه در پاكستان بود. او سكّو يا تريبون مناسبى براى ارائه مطالعات خود به دست آورد كه انجمن ادبى سندى (سندى ادبى بورد) بود. كار اين انجمن انتشار متون فارسى و سندى در زمينه تاريخ و ادب و فرهنگ سند بوده است و پير راشدى ده‌ها نسخه خطى فارسى را كه در گوشه گمنامى مانده بود، بيرون كشيد، تصحيح كرد و از طرف انجمن چاپ كرد.
بخشى ديگر از مطالعات ايرانى و ادبيات فارسى و مباحث متن پژوهشى در پاكستان به فعاليت مؤسسات ايرانى در پاكستان باز مى‌گردد كه بسيار چشمگير است.
بلافاصله پس از استقلال پاكستان، دولت ايران، خانه فرهنگ ايران را در كراچى تأسيس كرد و به تدريج در شهرهاى ديگر پاكستان مانند حيدرآباد، ملتان، كويته، لاهور، راول پندى و پيشاور نيز خانه‌هاى فرهنگ ايران كار خود را آغاز كرد. سفارت ايران در پاكستان، دفتر رايزنى فرهنگى مستقلى دارد كه استادانى همچون مرحوم محمد حسين مشايخ فريدنى و مرحوم دكتر محمد جعفر محجوب، در سمت رايزنى فرهنگى، زبان فارسى را در آن سامان تقويت كردند. خانه‌هاى فرهنگ ايران تا پيش از انقلاب، نقش مراكز آموزش زبان فارسى را داشتند كه نويسنده اين نوشته يكى از دانش آموختگان خانه فرهنگ ايران در راول پندى است. كتاب خانه‌هاى مرتب و منظم خانه‌هاى فرهنگ، به محققان در كارهاى تحقيقى يارى مى‌رساند.
نقطه عطف نقش مؤسسات ايرانى در پاكستان، تأسيس »مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان« در اسلام‌آباد در سال 1970 بود كه با توافق وزارت آموزش عالى پاكستان و وزارت فرهنگ و هنر ايران راه‌اندازى شد. اهداف مركز جمع‌آورى نسخه‌هاى خطى، تهيه فهرست نسخه‌هاى خطى پاكستان، نشر متون فارسى در زمينه تاريخ و ادبيات منطقه بوده است و بحمدالله تاكنون كه 34 سال از تأسيس آن مى‌گذرد، اين مركز هميشه به سوى اهداف خود پيش رفته است. امروز اين مركز با بيش از 24 هزار مجله نسخه خطى و حدود 40 هزار كتاب چاپى، يكى از بهترين مكان‌ها براى پژوهش‌هاى ايرانى و ادبيات فارسى براى پاكستانى‌ها است كه البته غير پاكستانيان هم از آن بهره‌مند هستند. توجه اصلى اين مركز تهيه فهارس نسخ خطى بوده است و مركز اولين‌بار به پيشنهاد دكتر على اكبر جعفرى مدير وقت خود، تأليف فهرست مشترك نسخه‌هاى خطى فارسى پاكستان را تجربه كرده است كه 14 جلد آن تأليف استاد احمد متروى چاپ شده است.
در پايان بايد از نقش مجلات و نشريات پاكستانى در گسترش مطالعات ايرانى و متن پژوهى ياد كرد؛ مجلاتى چون تحقيق، سفينه، صحيفه، اقباليات، هلال، سروش و پاكستان مصور از اين جمله‌اند.
مقالاتى كه در اين مجلات فارسى چاپ شده است و به زمينه مطالعات ايرانى و ادبيات فارسى مربوط مى‌شود، در فهرست مقالات فارسى استاد ايرج افشار ضبط شده است. اما بخش عظيم تحقيقات ايرانى در مجلات اردوى پاكستان پراكنده است.
شبه قاره يك دنياى كشف نشده، از لحاظ نفوذ فرهنگ ايرانى و ادبيات فارسى است؛ هنوز هم بدون اغراق هزاران نسخه فارسى فهرست نشده در شبهه قاره داريم كه هر يك سندى بر حاكميت ادبيات فارسى در آن سامان است.
خواهش من اين است كه به اين ميراث مشترك نياكان خود توجه داشته باشيد. هرچه فهرست بيشتر چاپ شود، سهم فرهنگ ايرانى در شبهه قاره روشن‌تر خواهد شد. تأسيس يك مركز فهرست نويسى با حمايت دولت ايران در تهران، كفايت مى‌كند كه لااقل آثار نياكان خود را شناسايى كنيم. اين نشست متن پژوهى در مركز ميراث مكتوب برگزار گرديد.