هم‌گرايي روان‌شناسي و مذهب در آغاز هزاره‌ي جديد

اولين همايش بين‌المللي نقش دين در بهداشت روان با حضور متخصصان، روان‌پزشكان و كارشناسان داخلي و خارجي از 27 تا 30 فروردين ماه در محل دانشگاه علوم پزشكي تهران برگزار شد.
در اين همايش كه از سوي دانشگاه علوم پزشكي ايران، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه‌ها، گروه روان‌پزشكي و انستيتوي روان‌پزشكي و برخي سازمان‌هاي ملي و بين‌المللي برگزار شد، سخنرانان پيرامون نقش دين، نگرش و اعتقادات ديني در پيشگيري اوليه و ارتقاء بهداشت روان، مراسم ديني، عبادات و مكان‌هاي ديني در بهداشت روان، مقابله با استرس از طريق روش‌هاي ديني، روان‌شناسي ديني، ويژگي‌هاي اختصاصي و مشترك بهداشت رواني اديان توحيدي، سخنراني نمودند. در اين همايش جمعا 130 مقاله به زبان‌هاي فارسي و انگليسي ارايه شد.

روان‌شناسي و مذهب:
دو رويكرد به بهداشت روان
در اين همايش «دكتر عنبرحق» استاد دانشگاه مالزي در سخناني با عنوان «روان‌شناسي و مذهب: دو رويكرد به بهداشت روان» گفت: آيا مذهب و روان‌شناسي مي‌توانند با يك‌ديگر همكاري كنند تا نتايج بهتري براي انسان بدست آيد؟ وي با اشاره به اهميت و نقش مذهب در زندگي انسان‌ها، خاطرنشان كرد: روان‌شناسي در گذشته به مذهب توجه ويژه‌اي نكرده و به سادگي از كنار آن گذشته است، اما امروزه رويكردي به وجود آمده است كه بين روان‌شناسي و مذهب ارتباط مستقيم برقرار مي‌كند.
«دكتر عنبر حق» كه استاد دانشگاه در امريكا نيز بوده است گفت: تحقيقات در امريكا نشان مي‌دهد كه 20 درصد از بزرگسالان اين كشور داراي اختلالات رواني قابل تشخيص هستند. و در اين كشور سالانه 148 ميليارد دلار براي بهبود اختلالات رواني و رسيدن به بهداشت و روان هزينه مي‌شود.
وي با اشاره به گسترش مذهب در بين كشورهاي مختلف جهان، افزود: تحقيقات در امريكاي شمالي نشان مي‌دهد كه بيش از 90 درصد مردم خود را صاحب يك دين معرفي مي‌كنند و هر روز نيز در حال گسترش است. ايشان خاطر نشان كرد تحقيقات انجام شده نشان مي‌دهد كه بايد به مذهب به عنوان يك ارزش، بهاي بيش‌تري داد، چرا كه گرايش انسان به مذهب در حال افزايش است.
وي افزود: هر چند روان‌شناسي علمي معتقد بوده است كه درمان بيماران را بايد از مسايل ارزشي دور نگه داشت، اما از سال 1987 تا 1993 ميلادي بيش از 6 هزار مقاله‌ي علمي در خصوص نقش و اهميت مذهب در درمان بيماران به چاپ رسيده است.
دكتر عنبرحق گفت: براساس بررسي‌هاي انجام شده، تاثير نگرش‌هاي گروهي در احساس عذاب وجدان بسيار موثر است و مذهب عاملي است كه مي‌تواند در كاهش عذاب وجدان نقش فراوان داشته و به فرد آرامش بيش‌تري بدهد.
وي در عين حال افزود: تعصب در مذهبي بودن و افراط در اعمال مذهبي باعث مي‌شود آدمي فكر كند از قدرت زيادي برخوردار است و در نتيجه به انزوا كشيده خواهد شد.
استاد سابق دانشگاه امريكا گفت: تحقيقات نشان مي‌دهد افراد خيلي مذهبي انسان‌هاي متعصبي هستند، اما كساني كه در اين زمينه اعتدال دارند، تعصب مذهبي كمتري دارند. وي با اشاره به اين‌كه برخي صاحب‌نظران، روان‌شناسيِ مذهب را به عنوان يك عامل منفي در زندگي بشري مي‌دانند، افزود: امروزه مشخص شده است كه از طريق مذهب مي‌توان به بازسازي شناخت افراد از خود پرداخت و اختلالات رواني را در آنها درمان كرد.
دكتر عنبرحق خاطرنشان كرد: مذاهب داراي مضاميني هستند كه مي‌توانند در تكوين شخصيت افراد تاثير گذار باشند. و اسلام تاكيد فراوان دارد كه سلامت رواني زماني به وجود مي‌آيد كه انسان به ارشاد فطري خودش توجه كند.
وي افزود: اصولاً مذهب و سلامت روان، دوروي يك سكه‌اند و نظرات روان‌شناسي را نمي‌توان بدون توجه به مسايل متافيزيكي تحليل كرد.

نقش مراسم و اماكن مذهبي در آرامش روان
«دكتر مير محمدولي‌مجد تيموري» استاد دانشگاه علوم پزشكي ايران و روان‌پزشك در سخناني با عنوان «مراسم مذهبي، عبادات و مكان‌هاي ديني در بهداشت رواني» گفت: بسياري از افراد عقايد افراطي و تفريطي در خصوص نقش مذهب در درمان بيماري‌هاي رواني افراد دارند كه اين امر نمي‌تواند صحيح باشد، اما اگر پلي ميان اين دو زده شود و در مسير اعتدال حركت كند در اين صورت مي‌توان به نتايج آن نيز اميدوار بود. وي افزود: به عنوان يك پزشك معتقدم نه دارو و نه اعتقادات هيچ كدام به تنهايي نمي‌توانند در افراد داراي اختلالات رواني مؤثر باشند، بلكه بايد ابتدا دارو را مصرف كرد، سپس دعا را چاشني آن قرار داد.
دكتر تيموري با اشاره به اين كه انسان‌هاي اوليه به دليل ترس، به شكل گروهي زندگي مي‌كردند و براي احساس و ايجاد آرامش سرود مي‌خواندند افزود: مردم كره‌ي زمين اگر چه روزگاراني را بدون اعتقاد به خدا سپري كرده‌اند، اما در آن زمان‌ها به قدرت‌هاي طبيعت؛ مانند خورشيد و ماه اعتقاد فراوان داشتند.
وي خاطرنشان كرد: تاريخ مدون مذهبي از زماني شروع شد كه وحدانيت آغاز شد و اين زماني بود كه ابراهيم خليل اقدام به شكستن بتها كرد.
استاد دانشگاه علوم پزشكي ايران در ادامه به تشريح مكان‌هاي مذهبي در طول تاريخ پرداخته و افزود: در گذشته‌هاي دور محل تجمع پيامبران، بيابان‌ها بوده است و به مرور زمان اين مكان‌ها مسقف شده و محل عبادتي به نام معبد، كليسا و مسجد شكل گرفته و آراسته شد.
وي با اشاره به اين‌كه آراستگي محل عبادت تأثير زيادي روي افراد دارد، افزود: آراستگي محل عبادت در عين حال سادگي، زيبايي خاصي را براي افراد فراهم مي‌كند، به گونه‌اي كه آدمي با نگاه به اين مكان‌ها احساس آرامش مي‌كند. و مردمي كه در زمان‌هاي خاصي به عبادات مي‌پردازند، آرامش خاصي را احساس مي‌كنند.
وي با اشاره به انجام مراسم مذهبي به صورت جمعي، افزود: گروهي درماني در افراد بيش‌تر موثر است، چرا كه دردها مشترك است و انسان احساس برقراري ارتباط با ديگران كرده و احساس تنها بودن نمي‌كند و بر اين اساس مردم بنابر اعتقاد خود در روزهاي جمعه، شنبه و يكشنبه و با شركت در مراسم مذهبي احساس آرامش مي‌كنند.
دكتر تيموري گفت: خداوند متعال نياز به آراستگي محيط‌هاي مذهبي ندارد، بلكه اين انسان است كه به آن نياز دارد و با تلاش زياد آنها را آراسته كرده است تا با ديدن آنها احساس آرامش كند، همانگونه كه وقتي به حرم امام رضا عليه‌السلام وارد مي‌شويم احساس آرامش مي‌كنيم.
وي در پايان تاكيد كرد: رنگ معماري و حضور جمعيت در مكان‌هاي مذهبي، در ميزان آرامش انسان تاثير فراوان دارد؛ زيرا براساس تحقيقاتي كه در خصوص رابطه‌ي بين نگرش مذهبي، مهارت‌هاي مقابله و سلامت روان بر روي 200 تن از دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي شهركرد انجام شد؛ در اين تحقيق مشخص گرديد هر چه سن افراد بالاتر مي‌رود نگرش مذهبي آن‌ها نيز بيش‌تر مي‌شود.
ارزش‌هايي مانند: توكل و استعانت با 5/13 درصد، صبر كردن با 5/12 درصد، دعا كردن با 5/10درصد، توسل به پيامبران و ائمه با 5/3 درصد و توسل به قرآن، نماز و مغفرت هر كدام با 5/2درصد در رتبه‌هاي بعدي مقابله با استرس قرار داشتند.
سيد كمال صولتي محقق اين طرح مي‌گويد: افرادي كه سلامت رواني ندارند، همبستگي بين سلامت روان و نگرش مذهبي آنها 42 درصد بوده است، اما افرادي كه داراي سلامت رواني هستند، همبستگي سلامت رواني آنها با نگرش مذهبي، 71 درصد بوده است.

اعمال مذهبي و پيشگيري از بيماري‌هاي حادّ قلبي
«دكتر سيد غفور موسوي» روان‌پزشك و استاد دانشگاه اصفهان نيز در سخناني در همايش بين‌المللي نقش دين در بهداشت رواني، گفت: براساس مطالعات انجام شده، بيماري‌هاي حاد قلبي تحت تاثير وضعيت رواني افراد است بگونه‌اي كه هر چه فرد آرام‌تر باشد، وضعيت قلبي وي نيز بهتر است.
وي حضور در مساجد و شركت در جلسات قرآن را براي ايجاد آرامش در انسان بسيار ضروري دانسته و گفت: در تحقيقاتي كه بر روي يك صد نفر از بيماران مبتلا به حملات قلبي و گروه گواه انجام شد، مشخص گرديد، كساني كه در مراسم مذهبي حضور پيدا مي‌كنند، 37 بار امكان ابتلاء آنها به حملات قلبي كمتر است.
وي تأثير حضور فرد در جمع مؤمنين را بسيار مؤثر و در احساس تنها بودن وي و احساس آرامش رواني فرد مفيد دانست.
استاد دانشگاه اصفهان گفت: آشنايي با معارف توحيدي موجب مي‌شود فرد در برابر مشكلات و اضطراب‌ها تصميم‌گيري بهتري داشته باشد. وي شركت در مراسم و اجتماعات مذهبي را به عنوان يك استراتژي در پيشگيري از ابتلاء به حملات قلبي براي انسان‌ها عنوان كرد.

تأمين نيازهاي روحي و معنوي بيمار
«دكتر سلما ياكوب» از انگلستان، در سخناني با عنوان «به سوي مدل يكپارچه‌ي روان درماني، شامل معنويت و عوامل اجتماعي ـ سياسي در زندگي مراجعان»، گفت: درمان‌هاي غربي فقط به يك جنبه‌ي زندگي انسان محدود مي‌شود و آن رفتار شناختي بر اساس رفتار و اقدامات فرد است و در اين نوع درمان ابعاد معنوي انسان در نظر گرفته نمي‌شود.
وي با بيان اين‌كه معنويت بندرت در روان‌شناسي بكار گرفته شده است، افزود: چه چيزي مي‌تواند به اين سؤال پاسخ دهد كه از كجا آمده‌ايم، به كجا مي‌رويم، و پس از مرگ چه اتفاقي براي انسان خواهد افتاد؟
استاد دانشگاه‌هاي انگلستان گفت: طبيب اسلامي سعي مي‌كند به بيمار كمك كند تا آن بخش از نيازهاي روحي و معنوي را كه بيمار به آنها نياز دارد براي وي فراهم كند. وي با اشاره به اين كه انسان قبل از تولد از نظر معنوي با خداوند رابطه‌اي داشته است خاطرنشان كرد: اعتقاد به اين كه هيچ چيز خارج از اراده‌ي خداوند اتفاق نخواهد افتاد و انسان‌ها نيز بر اساس اعمالشان در دنياي پس از مرگ ارزيابي خواهند شد، براي بسياري از بيماران رواني راه گشا است.
دكتر ياكوب تاكيد كرد: آموزش، كار و پول درآوردن بيش‌ترين وقت زندگي مردم را به خود اختصاص داده است و به انسان اجازه‌ي تفكر در خصوص ابعاد معنوي و اين‌كه هدف از خلقت او چه بوده است را به وي نمي‌دهد. وي با اشاره به نقش معنويت در كسب موفقيت در زندگي گفت: موفقيت انسان به قلب او بستگي دارد و بايد تلاش كنيم به مرتبه‌ي بالاتري از خلوص قلبي از طريق ارتباط با خداوند و دعا كردن دست يابيم.
استاد دانشگاه‌هاي انگلستان تصريح كرد: جنبه‌هاي معنوي مي‌تواند تمام زندگي بشر را تحت تاثير قرار دهد و آرامش را در جوامع ديني بر افراد و قلب آنها حاكم كند.
وي با بيان اين‌كه انسان معمولاً وقتي با مشكل روبرو مي‌شود، به طرف خداوند مي‌رود، گفت: مشكلات زندگي كه انسانها آنها را دوست ندارند، هدايايي هستند كه براي افراد فرستاده شده است و خداوند نيز تاكيد كرده است مي‌توانيم تسهيلاتي را براي كساني كه بسوي ما توجه كرده‌اند، فراهم كنيم.
دكتر ياكوب افزود: انسان‌ها بر اثر فشار، مانند الماس خالص شده و مشكلات نيز براي پاك كردن روح وي است.
وي گفت: در مدل اسلامي تكامل معنوي، بين غرايز طبيعي و نيازهاي معنوي وي تعادل برقرار مي‌شود كه نبايد بيش از حد بر هر كدام از آنها تكيه كرد.
استاد دانشگاه‌هاي انگلستان علت بروز برخي مشكلات روحي و رواني براي انسان را مشغله‌ي دنيوي زياد و غفلت از عوامل معنوي دانست و تاكيد كرد: مهم‌ترين ويژگي روان‌شناسي اسلامي اين است كه مي‌تواند با خدا رابطه برقرار كند، اين شيوه هر چند كه قديمي است اما شيوه‌اي منسوخ براي هزاره‌ي جديد نيست.

سوگواري مذهبي و كاهش تمايل به خودكشي
«دكتر تراور گريفيت» عضو كميته‌ي برنامه‌ريزي بهداشت رواني در يكي از مناطق انگلستان، در سخناني گفت: بر اساس تحقيقات انجام شده سوگواريِ موثر، باعث از بين رفتن علاقه به خود كشي مي‌شود. وي افزود: مذهب احساس اميدواري به زندگي انسان داده و نويد بخشيده شدن گناهان را به انسان مي‌دهد.
دكتر گريفيت تاكيد كرد: سوگواري موثر مي‌تواند بر احساس عذاب وجدان غلبه كند، چيزي كه دارو در مورد آن تاثير چنداني ندارد.
در ادامه‌ي اين همايش «پرفسور دريس موساوي» استاد دانشگاه مراكش در سخناني با عنوان «عبادت و سلامت روان»، گفت: بر اساس تحقيقات انجام شده هر گونه افراط و تفريط در انجام اعمال و مراسم مذهبي غير قابل قبول است.
وي با اشاره به اين‌كه اگر كسي بخواهد در زمينه‌ي عبادت تفريط كرده و از بقيه جلوتر باشد، شكست خواهد خورد، افزود: در تمام كارها و حتي عبادت بايد اعتدال را رعايت كرد.
دكتر موساوي گفت: بر اساس تحقيقات انجام شده كساني كه به انجام فرايض مذهبي مي‌پردازند، بسيار كمتر از كساني كه اين اعمال را انجام نمي‌دهند دست به خودكشي مي‌زنند.
وي خاطرنشان كرد: بر اين اساس كساني كه تعهدات اجتماعي بالاتري نيز دارند كمتر دست به خودكشي مي‌زنند.

كم‌توجهي روان‌شناسي به مذهب
«دكتر محمد ابهري» روان‌پزشك و استاد سابق دانشگاه علوم پزشكي ايران در گفت و گوي اختصاصي با نشريه‌ي پگاه حوزه در خصوص نقش دين در تأمين بهداشت رواني گفت: انسان داراي چهار بعد زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي است كه همه‌ي اين عوامل بر روي يك‌ديگر تأثير گذارند و همان گونه كه عامل زيستي مي‌تواند در خصوص بقيه‌ي عوامل تاثير گذار باشد، عامل و بعد معنوي نيز مي‌تواند سبب بهبود بيماري‌هاي ديگر عوامل باشد.
وي با بيان اين كه اغتشاش معنوي و يا سردرگمي در هدف مي‌تواند سبب بروز اختلال رواني در فرد شود، افزود: ميزان اضطراب، افسردگي و خودكشي در ميان كساني كه نمي‌توانند معنويت را براي خود معنا كنند، بيش‌تر از ساير افراد است.
دكتر ابهري گفت: افكار، هيجانات و آداب مذهبي از عوامل نگرش مذهبي هستند و اگر اين سه عامل با يك ديگر هماهنگ باشند، مجموعه‌اي از زيبايي‌هاي معنوي براي فرد بوجود مي‌آيد و موجب سلامت در بهداشت رواني او مي‌شود.
وي افزود: با انجام مراسم مذهبي، خيرات و كارهاي نيك به انسان احساس تعالي و رضايت دست مي‌دهد و اگر متناسب با فرد و جامعه باشد به سلامت رواني افراد مي‌انجامد، اين روان‌پزشك تاكيد كرد: اگر مذهب با روحيات انسان متناسب نباشد، سبب پرخاشگري، احساس طرد و گناه، افراط و تفريط در كارها و احساس سرخوردگي به وي دست مي‌دهد كه مي‌تواند تصوير مذهب را مخدوش كند. وي با اشاره به تجاربش در زمينه‌ي درمان مبتلايان به بيماري رواني، افزود: انسان عاقل خود را مسؤول اعمالش مي‌داند و مذاهبي كه سرنوشت بشر را در دست تقدير مي‌دانند، باعث تزلزل شخصيت افراد و احساس سرخوردگي در آنها مي‌شود.
استاد سابق دانشگاه علوم پزشكي ايران با اشاره به اين‌كه روان‌شناسي هيچ گاه نقش مذهب را بطور كامل رد نكرده است افزود: در دنياي امروز داشتن معنا و مفهوم براي زندگي بيش از پيش روشن شده است و بر همين اساس نگرش مذهبي در روان‌شناسي مورد توجه بيش‌تر قرار گرفته است.
وي علت كم توجهي روان‌شناسي به مذهب را استفاده از ابزار تجربي در علم روان‌شناسي و فراهم بودن امكان فرضيه و آزمون سازي در مسايل جسمي و فيزيولوژي نسبت به مسايل شناختي و فلسفي دانست و خاطر نشان كرد: دانشمندان در گذشته به مسايلي گرايش داشتند كه قابل كميت سازي باشد و اين براي پاسخ به معناي زندگي انسان كافي نبود.
دكتر ابهري با اشاره به اين كه ديدگاه‌هاي مادي‌گرايانه در قرون گذشته از قدرت زيادي برخوردار بودند، افزود: امروزه ديدگاه‌هاي صرفا مادي ديدگاهي تك بعدي شناخته مي‌شوند كه از جامعيت كافي برخوردار نيستند.
وي در پاسخ به اين سؤال كه چرا امروزه روان‌شناسي اسلامي از جايگاه قابل قبولي برخوردار نيست، گفت: در خصوص روان‌شناسي در مسايل اسلامي كم كار شده است و افرادي كه روي آنها تحقيقاتي صورت گرفته است به مخاطبان؛ يعني مردم معرفي نشده و بايگاني شده‌اند.
اين روان پزشك با تاكيد بر ضرورت تحقيقات بيش‌تر در خصوص روان‌شناسي اسلامي گفت: به روش‌هاي درماني در اسلام ـ مثلاً در خصوص وسواس ـ توجه كافي نشده است و در اين خصوص سعي كرده‌ايم تا از ديدگاه‌هاي وارداتي و عاريتي استفاده كنيم.
وي با اشاره به عدم همبستگي بين افراد جامعه از لحاظ گرايش به مذهب و اعتقادات ديني، خاطرنشان كرد: علت عدم تمايل و اعتقاد برخي به روش‌هاي درماني مذهبي، شناخت كم آنها نسبت به روش‌هاي درماني اسلامي است.
استاد سابق دانشگاه علوم پزشكي ايران گفت: هر چند كه ممكن است برخي ظاهرا مسلمان باشند، اما به روش‌هاي درمان اسلامي اعتقاد كافي ندارند و عده‌اي نيز به رغم اعتقاد به روش‌هاي درمان اسلامي، در مثمر ثمر بودن اين روش‌ها ترديد دارند.
وي تاكيد كرد كه روش‌هاي روان درماني اسلامي بايد به صورت كلاسيك تدوين شود و در دانشگاه‌ها مورد تدريس قرار گيرد.
دكتر ابهري با اشاره به احساس مسئوليت اجتماعي در حوزه‌هاي علميه، براي اصلاح ناهنجاري‌هاي جامعه گفت: روحانيون بايد بدون دعوت ديگران وارد تحقيقات در خصوص مسايل علمي شوند و آنها را با زبان قابل فهم به مردم منتقل كنند.
وي در پايان بر اين مسئله تصريح كرد كه اگر مردم احساس كنند در فرآيند حل مسايل معنوي و اجتماعي مي‌توانند مشاركت علمي و موثري داشته باشند، نه تنها احساس تحميل شدن نخواهند كرد، بلكه فرآيندهاي حل بحران‌هاي معنوي را بهتر پذيرا خواهند شد.