آسيب شناختي جامعه ي ديني در سه نگاه

درآمد:
در ماه اسفند سال گذشته، همايشي در دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، با عنوان آسيب شناسي جامعه ي ديني از ديدگاه امام علي عليه السلام برگزار گرديد. براي اطلاع از ديدگاههاي ارايه شده، گزارشي را از سه سخنراني، ملاحظه مي کنيد.
بصيرت، شرط پايداري و سلامت جامعه ديني است(دکتر عادل)
دکتر حداد عادل «فقدان بصيرت» را يکي از اموري دانست که به جامعه ي ديني آسيب مي زند. او افزود: چه بسيار دين داراني که متعبد و زاهد هستند، اما بي بصيرتي آنان سبب آسيب رساند به خود و جامعه شده است. وي با تأکيد براين که قرآن بر ايمانِ همراه با بصيرت سخن مي گويد، خاطرنشان کرد: منظور از بصيرت، تواناي نفوذ در حوادث و وقايع است و اين که فرد ظاهربين نباشد.
استاد فلسفه ي دانشگاه تهران گفت: مردمي که در کنار علي عليه السلام شمشير مي زدند، وقتي ديدند معاويه قرآن را بالا برده است، دچار ترديد شدند و فريب خوردند. اينها متديناني بودند که بصيرت نداشتند و بعدها هسته ي اصلي خوارج را تشکيل دادند و علي علي السلام را نيز کشتند.
وي از فتنه به عنوان يکي درگي ازعوامل آسيب زدايي درجامعه ي ديني نام برد و افزود: فتنه به معناي گرفتاري و آزمايش شدن در عرصه هاي اجتماعي و حوادث مبهم، شبه ناک و پيچيده ي اجتماعي است که باعث حيرت افراد معمولي مي شود و در قرآن نيز از آن به عنوان«فتنه» ياد شده است. نماينده ي مجلس ششم گفت: حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه، زادگاه فتنه را تبعيت از هواهاي نفساني، بدعت در احکام و مخالفت با قرآن دانسته اند و تأکيد مي کنند فتنه آميزه و ترکيبي از حق و باطل است که اگر باطل خودش را به لباس حق درنياورد، نمي تواند حتي براي مدت کوتاهي ظهور کند. وي افزود: حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام مشخص نبودن و غبار آلود بودن را از ويژگيهاي فتنه معرفي مي کند که در زمينه ي حوادث اجتماعي، سالها بعد خود را نشان مي دهد و معلوم مي شود که داستان چه بوده است.
رئيس فرهنگستان زبان و ادبيات فارسي،اختلاف را يکي ديگر از عوامل آسيب زايي جامعه ي ديني خواند و گفت: حضرت امير دراين خصوص مي گويد: ببينيد ملتهايي را که قبل از شما بودند، چه بر سرشان آمد، احوال خير و شر آنها را بياد آوريد بنابراين يکي ازچيزهايي که بايد رعايت و از آن اجتناب کنيد، اجتناب از تفرقه و ضرورت اتحاد و پيوستگي است. وي تصريح کرد: حضرت علي عليه السلام يکي از عوامل آسيب زايي را در جامعه ي ديني، نبود امر به معروف و نهي از منکر معرفي مي کند که منشا آسيبهاي فراوان مي شود و موجب حکومت اشرار خواهد شد. دکتر حداد عادل گفت: حضرت امير براي مشخص کردن جايگاه امر به معروف و نهي از منکر مي فرمايد: جهاد در راه خدا در مقايسه با امربه معروف ونهي ازمنکر مانند موج کوچکي روي درياي شناور است و گفتن سخن عدل نزد حاکم ظالم و زورگو، بالاترين امر به معروف و نهي از منکر است.
وي افزود: حضرت علي عليه السلام دنيا طلبي را از ديگر عوامل آفت جامعه ي ديني بيان مي کند و مي فرمايد: هر وقت مردم چيزي را از دين شان کناب بگذارند به خيال اين که دنياشان بهتر شود، بلايي سرشان مي آيد که ضررش خيلي بدتر است.
رئيس فرهنگستان زبان و ادبيات فارسي درپايان گفت: حضرت امير رعايت نشدن حقوق متقابل مردم و دولت را از ديگر عوامل آسيب زايي در جامعه ي ديني معرفي مي کند و تاکيد دارند رعايت اين حقوق باعث سامان بخشيدن آنها(مردم) و عزت گرفتن دين است. هر وقت حاکمان صالح شوند، مردم نيز صالح مي شوند و حاکمان نيز زماني اصلاح مي شوند که مردم بر صراط مستقيم استقامت کنند.
تبديل «دين» به«سنت» تهديد کننده است.(دکتر هاشم آغاجري)
دکتر هاشم آغاجري درابتداي سخنان خود را اشاره به اين که حماسي ترين و باشکوهترين کردار انساني از دامن دين برخاسته است، افزود: اخلاق، هنر، فلسفه و تمدن نيز در بستر دين تکوين و گسترش پيدا کرده اند.
مدير گروه تاريخ دانشگاه تربيت مدرس اشاره کرد: در رويکرد کلامي آسيب شناسي ديني، به عناصر ذاتي دين و برون ديني که دست مايه مجادلات بينا ديني و بينا مذهبي است، توجه مي شود، مانند منازع نظري سخت و نفي کننده اي که در طول تاريخ بين اسلام و مسيحيت وجود داشته است يا منازعات فرقه اي در اسلام.
وي خاطرنشان کرد: در رويکرد جامعه شناختي ـ تاريخي آسيب شناسي ديني، جامعه ي ديني آنچنان که بوده و هست مورد بررسي قرار مي گيرد و آثار و نتايج رفتار در اين جوامع ارزيابي مي شود.
دکتر آغاجري رويکرد فلسفي ـ منطقيِ آسيب شناسي ديني را رويکردي دانست که در آن دلالتهاي منطقي و لوازم فلسفي که يک دين دارد را اثبات، فهم وتحليل مي کنيم.
وي تصريح کرد: اين نگرش که هرجامعه اي آن دين را دارد که اقتضا مي کند ويا هرجامعه آنچنان است که دين آن است، نوعي نگاه مکانيکي به رابطه ي دين و جامعه است، درحالي که رابطه ي دين و جامعه در سطح ساختارها و نهادها و فرآيندها يک رابطه ي ديالکتيکي است. اين گونه نيست که نهادهاي يک جامعه مانند نهاد اقتصادي را دين ساخته باشد، اما از سوي ديگر نهادهاي آن جامعه نيز جدا از نهادهاي ديني نيستند، بلکه يک رابطه ي ديالکتيک دارند.
وي با اشاره به اين که در آسيب شناسي ديني، تاکيد روي دين است و هدف اين است که از منظر تاثيري که دينداري بر جامعه مي گذارد مسئله را بررسي کنيم، افزود: در آسيب شناسي ديني مي توان به متون ديني مانند قرآن به عنوان يک متن که نگاه پالتولوژيک دارد و رابطه ي دين و جامعه را بررسي کرده است مراجعه کرد و عوامل آسيب زا را شناخت و استنباط کرد.
استاد تاريخ دانشگاه تربيت مدرس يکي از عوامل آسيب زايي ديني را، سنت گرايي و تبديل شدن دين به سنت دانست که موجب تضعيف عقلانيت و پويايي جامعه مي شود. وي خاطرنشان کرد: براساس قرآن، يکي از مشکلاتي که همه ي پيامبران با آن روبرو بوده اند، سنت گرايي جوامع بود که دين پيامبران را به دليل اين که با سنت آنها مخالف بود، نمي پذيرفتند، درحالي که قرآن آنها را براساس عقل و تدبر دعوت مي کرد.
وي افزود: در قرآن استفاده ي صاحبان قدرت و منزلت از دين براي عوام فريبي مطرح شده است، به طوري که فرعون در برابر دعوت حضرت موسي خطاب به قوم خود مي گفت: مي ترسم موسي دين شما را بگيرد و آن را تغيير دهد. مدير گروه تاريخ دانشگاه تربيت مدرس گفت: اگر عقلانيت در جامعه اي رشد نيافته باشد و رابطه ي توده ي مؤمنان با مرجعيتهاي سياسي و اجتماعي يک رابطه محض مقلدانه باشد، پديده ي عوام فريبي زمينه پيدا مي کند و در اين جامعه از ميدان به در کردن مخالفان با حربه ي دين و سرپوش گذاشتن نسبت به از کف دادن قدرت، به بهانه ي ترس از دست دادن دين است.
وي ديگر رويکرد آسيب شناسي جامعه ي ديني را ربوبيت يافتن انسانهايي که در لباس دين مي کوشند خدايي کنند، دانست و گفت: مکانيزم ربوبيت، واسطگي است، همانگونه که استدلال بت پرستان اين بود که بت اصالت ندارد، بلکه وسيله اي براي قرب و شفاعت است که اين پديده خطرناکي در يک جامعه ي ديني است که ابتدا فرد و گروهي در منزلت«وساطت» مي نشينند و به تدريج بت وارگي و خداوارگي به ربوبيت تبديل مي شود. وي درپايان تاکيد کرد: در طبقه ي شفيع و وساطت، در نهايت با ايجاد بت پرستي و تبديل شدن مفاهيم مذهبي به بت واره روبرو هستيم؛ همانگونه که کشيش اقدام به فروش بهشت مي کند و اين آسيب ديگري است که در قرآن از آن به عنوان تغيير آموزه هاي ديني و انحراف از هدف و مقصد اصلي شان ياد کرده است.
بدعت،فتنه،شبهه،عوامل تبديل کننده جامعه ي ديني(حجت الاسلام رسول جعفريان)
حجت الاسلام رسول جعفريان با تاکيد بر اين که هرحکومتي شرايط خاص خود را دارد، گفت: چه بسا يک حکومت ديني ممکن است در شرايطي از بين برود، اما حکومت لائيک درهمان شرايط از بين نرود و در شرايطي که يک حکومت لائيک از بين مي رود، ممکن است حکومت ديني تقويت شود.
وي با اشاره به اين که بايد هدف از تشکيل حکومت ديني و شرايط آنرا مشخص کرد، افزود: امام علي عليه السلام درخصوص آسيب پذيري دولت ديني به طور گسترده، بحث کرده است.
اين استاد حوزه و دانشگاه گفت: حکومت عثمان که به ظاهر ديني بود، ساقط شد و آشوبي به پا شد که دامن حکومت حضرت علي عليه السلام را گرفت و آن حضرت در خصوص از بين رفتن خلافت اسلامي و ظهور حکومت سلطنتي معاويه که به اسلام کمتر نزديک بود، خلفان به خصوص عثمان را در اين زمينه مقصر ميداند. وي خاطرنشان کرد: امام علي عليه السلام در خصوص علل ورشکستگي خلافت اسلامي به سه مفهوم و عامل اصليِ در اين بحران ـ که يک مثلث را تشکيل مي دادند ـ اشاره مي فرمايد و بدعت، فتنه و شبهه را اضلاع تشکيل دهنده ي اين بحران معرفي مي کند.
حجت الاسلام جعفريان با اشاره به اين که مفاهيم بدعت، فتنه و شبهه، در موارد بسياري در نهج البلاغه استفاده شده است، افزود: امام علي عليه السلام به پيامبر و سنت وفادار بود و از بدعت به سخني تنفر داشت و جامعه ي قبل از خودش را متهم مي کند که سنت و سيره ي نبودي را رها کرده و بدعت پيشه کرد است.
وي ادامه داد: در جامعه و حکومت ديني هدف اصلي اجراي شريعت است که اگر به جاي آن بدعت گذاشته شود، نظم جامعه بهم ميخورد، همانگونه که پيش از علي عليه السلام بدعت گذاري به صورت يک ارزش درآمده بود، به طوري که عثمان درمني نماز دو رکعتي را کامل خواند و اين را حق خود دانست. وي افزود: وقتي بدعت آمد، به دنبال آن فتنه نيز مي آيد که به معناي درهم ريختگي همه ي جامعه است که سبب اختلاف نيز مي شود. در وضع فتنه، حق و باطل آميخته شده اند و روشن نيست حق متعلق به چه گروهي وباطل متعلق به چه گروهي ديگر است.
حجت الاسلام جعفريان گفت: عامل اصلي شبهات کساني بودند که نگرش بدعت گرايانه داشتند و امام علي عليه السلام در مورد آنها تاکيد کرد که اين را وسيله ي دنيا طلبي خود قرار داده اند. وي با اشاره به اين که اگر درجامعه ي ديني بدعت، فتنه و شبهه، خود را نشان داد، بايد انتظار از هم پاشيدگي و ايجاد جامعه ي طايفه اي را داشت، همانگونه که عثمان با بدعت گذاري، ايجاد شبهه کرد و در نتيجه بين مسلمانان اختلاف ايجاد شد. ايشان افزود: آغاز فتنه از هواپرستي است؛ يعني اين که انسان خودش را جاي شريعت بگذارد و به جاي شريعت، خود بدعتهايي را مطرح کند.
وي با تاکيد براين که بدعت زاينده ي فتنه و فتنه شرايط شبهه است، افزود: دراين وضعيت هرچه حرف حق بزنيد، قابل تشخيص از باطل نيست و تصميم گيري براي مردم مشکل خواهد شد.