از تعليقات نراقى بر المحاكمات قطب رازى
ذکاوتى قراگزلو علي رضا


الاشارات والتنبيهات, از جمله مهم ترين آثار بوعلى سينا (متوفى 427هـ) است كه در دوران پختگى فكر و كمال سن نگاشته, و دربردارنده آخرين نظرات و گرايش هاى اوست. فخر رازى مشهور به امام المشككين (متوفى 606) بر اين كتاب شرحى نوشته كه از بس بر بوعلى ايراد گرفته, آن را (جرح) ناميده اند. خواجه نصير طوسى (متوفى 672) در مقام دفاع از بوعلى برآمده و شرح بر الاشارات والتنبيهات نوشته و كوشيده است پاسخ اشكالات فخر رازى را بدهد. قطب رازى (متوفى 766هـ ق) فيلسوف و متكلم شيعى, كتابى در داورى ميان اين دو شرح تأليف نموده به نام المحاكمات كه در واقع حاصل تفكرات چهار انديشمند بزرگ (بوعلى, فخر رازى, خواجه نصيرالدين و قطب رازى) مى باشد و كتابى است تحقيقى و دقيق. لذا بر اين كتاب حاشيه هايى نوشته اند و از آن جمله است حاشيه ملا ميرزا جان باغنوى (متوفى 994) بر المحاكمات. ظاهراً اين حاشيه تا به حال چاپ نشده و فقط سه نسخه از آن در عالم هست كه يكى در كتابخانه غرب همدان مى باشد. آغاز اين نسخه به خط خود ملا ميرزاجان است و كل آن به نظرش رسيده است و لذا بسيار معتبر مى باشد. اين كتاب مانند بسيارى ديگر از نفايس اين كتابخانه متعلق به كتابخانه مرحوم حاج محمدجعفر مجذوب كبوترآهنگى (متوفى 1239) است و از قضا ملكيّت اين كتاب قبل از مجذوب متعلق به ملا مهدى نراقى (متوفى 1209) بوده است و او كتاب را يا به مجذوب فروخته و يا بخشيده است. چون شاگردش يعنى مجذوب قدرى منقول و قدرى معقول نزد ملامهدى نراقى گذرانده و ظاهراً اين كتاب را نيز (يعنى المحاكمات قطب رازى با حاشيه باغنوى را) نزد نراقى خوانده و در همان ايام تعليقاتى بر حاشيه هاى ملاميرزا جان باغنوى نگاشته و گاه مطالبى از استادش ملا محمدمهدى نراقى هم نقل كرده است. حواشى مجذوب نسخه منحصر به فرد و به خط خود مجذوب مى باشد و بعضى نكات آن را نقل مى كنيم:

- (بيان مصادرة باَنّ اثبات الاحوال الثلاثة للحركة يتم اذا كانت الحركة متصلة واحدة). مجذوب در تعليقه نوشته است: (افاد الاستاد [=ملامحمدمهدى نراقى] دام ظله العالى ان هذه العبارة تدل على ثبوت الاحوال للحركة منحصر فى حال كون تلك الحركة متصلة واحدة لاغير, مع انّه صحّ آنفاً بان ثبوت الاحوال للحركة جائز على فرض الانقسام, وبين الكلامين منافاة. انتهى, واقول…) (ص53)

- و نيز در تعليقه بر صفحه 331 از قول نراقى آورده است:

(فلابدّ ان يكون المسافة مركبة من الاجزاء بالفعل لايتجزى حتى يكون الحركة فى كل جزء حركة واحدة بالشخص, لانّا نقول لعلّ كثرة اجزاء الحركة بالفعل من جهة الكثرة فى اجزاء الزمان بالفعل بان يكون مركباً من الآنات بالفعل, فتأمّل.)

- و نيز در صفحه 57 پس از نقل قول مفصلى از نراقى بر حاشيه ملاميرزا جان, مى نويسد: (من افادات افضل المتأخرين, استادى بل على الكلّ, ملامحمدمهدى النراقى).

- و نيز در تعليقه صفحه 84 بعد از نقل قول مفصلى افزوده است: (من افادات استاذنا العلامه دام ظلّه العالى). اين كه در دو فقره اخير, عين عبارات را نياورديم از اين جهت است كه ظاهراً نثر و عبارت دو فقره اخير از آن مجذوب است نه نراقى.

كسانى كه طالبِ تفصيل در اين زمينه باشند, به مجله معارف مركز نشر دانشگاهى, شماره آذر ـ اسفند76, ص108ـ135 (خصوصاً 129ـ135) مراجعه كنند كه تمام تعليقات مجذوب بر حاشيه ملا ميرزاجان باغنوى بر المحاكمات قطب رازى در آن جا به چاپ رسيده است.