توسعه آموزش و وضعيت كتابدارى در كشورهاى عربى خليج فارس
جميل آشور محمدصالح


(بخش دوم) ##ترجمه دكتر احمد شعبانى و محمود تفقدى جامى## آموزش كتابدارى حرفه اى*
نمايى كلى از برنامه هاى آموزش كتابدارى موجود در كشورهاى عربى خليج فارس در بخش گذشته ارائه شد1, كه مشتمل بر توصيفى مختصر از توسعه برنامه و خلاصه اى از دوره هاى موجود بود. در اين بخش جزئيات بيش ترى درباره برنامه درسى هيأت علمى و تسهيلات حمايتى براى آموزش كتابدارى حرفه اى در منطقه عرب نشين خليج فارس ارائه مى شود. مقالات نشريه هاى حرفه اى و مطالعات پژوهشى كه براى پايان نامه هاى كارشناسى ارشد و دكتراى تخصصى در ارتباط بوده, عوامل آموزش كتابدارى را در هريك از كشورهاى عربى خليج فارس آشكار كرده اند. بيش تر اين مطالعات, طبيعتاً توصيفى, غير روزآمد, و فاقد جزئيات كافى بود تا اساسى را براى ارزشيابى واقعى از برنامه ها ارائه نمايد. بنابراين, اطلاعات موجود در اين مقاله از فهرست ها, بولتن ها, و اسناد مرتبط و تماس هاى شخصى با دانشكده مؤسسات مادر كه ارائه كننده دوره هاى آموزش كتابدارى بوده, حاصل شده است.
ارزشيابى اين انتشارات, نياز به گردآورى اطلاعات بيش تر براى ايجاد يك ارزشيابى عينى و توصيفى جامع از وضعيت جارى آموزش كتابدارى در منطقه را آشكار كرد. فهرستى از عناوين در هفت حوزه اصلى آموزش كتابدارى براى تسهيل فرايند مجموعه داده ها فراهم گرديد. اين عناوين مشتمل بر ساختار ادارى واحد مسئول آموزش كتابدارى, منابع و تسهيلات قابل دسترسى, برنامه درسى و شيوه هاى اصلاح, دانشجويان و معيارهاى گزينش, و مدارك دانشكده اى بود. نسخى از اين فهرست ها به صورت شخصى يا توسط نمابر به مديران گروه و به اعضاى اصلى دانشكده در آموزشگاه هاى كتابدارى مختلف توزيع شد. هدف از مطالعه و نياز براى اطلاعات اضافى نيز براى آن ها با جزئيات شرح داده شد.
پس از پى گيرى هاى متعدد, پاسخ ها از تمام هشت مدرسه كتابدارى دريافت شد. با اين حال, اطلاعات دريافتى در سبك هاى مختلف بود كه ارزشيابى را مشكل ساخت; بنابراين در اين بخش گزارش به شيوه توصيفى ارائه مى شود. به هر حال استانداردهاى مختلف و راهنماهاى توسعه يافته در بخش هاى گوناگون جهان را براى توسعه و ارزيابى برنامه هاى آموزش كتابدارى در نظر داشتيم. به ويژه استانداردهاى انجمن كتابدارى امريكا براى ارزشيابى برنامه هاى عالى2 و استانداردهاى ايفلا براى مدارس كتابدارى3 قابل استفاده بود.4 اطلاعات در طبقه بندى ذيل سازمان داده شد: طرح هاى كلى برنامه هاى آموزش كتابدارى; برنامه درسى; ثبت نام دانشجو و روش هاى پذيرش; هيأت علمى; تسهيلات حمايتى.طرح هاى كلى برنامه هاى آموزش كتابدارى
هشت مؤسسه برنامه هاى آموزش حرفه اى را در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى در كشورهاى عربى ناحيه خليج فارس ارائه مى كنند. چهار مؤسسه در عربستان سعودى, و در بحرين, كويت, عمان, و قطر هركدام يك مؤسسه. كليه برنامه هاى آموزش كتابدارى در دانشگاه ها ارائه مى شود, به استثناى كويت كه دانشكده آموزش و پرورش پايه زيرنظر وزارت آموزش و پرورش مسئول آموزش كتابدارى مى باشد. يك برنامه چهار ساله در تكنولوژى آموزشى نيز زير نظر اين دانشكده است. از چهار دانشگاه عربستان سعودى, يك دانشگاه برنامه هاى كارشناسى ارشد و دكتراى تخصصى, يك دانشگاه برنامه هاى كارشناسى و كارشناسى ارشد, و دو دانشگاه فقط برنامه هاى كارشناسى در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى را ارائه مى كنند. يك دانشگاه برنامه دكتراى تخصصى را اعلام كرد; ولى اذعان داشت كه براى برنامه مزبور هيچ كس ثبت نام نكرده است. در عمان و كويت, برنامه ها در جهت مدرك كارشناسى چهارساله است كه به مدرك كارشناسى منتهى شده, اجرا مى شود, در حالى كه در بحرين و قطر برنامه ها در حد معادل كارشناسى ارشد5 است. جدول شماره1* مؤسسات, سطح برنامه ها, فهرست مورد استفاده براى گواهى نامه, و مدت تحصيل براى آموزش كتابدارى را در منطقه عربى خليج فارس نشان مى دهد.
گروه هاى مسئول آموزش كتابدارى در سطوح مختلف عمل مى كنند. عملكرد اين گروه ها در عربستان سعودى و عمان به مانند گروه هاى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى وابسته به دانشكده ها است. در بحرين برنامه اى توسط گروه تكنولوژى آموزشى ارائه مى شود كه بخشى از دانشكده علوم تربيتى است. در قطر گروه علوم كتابدارى و اطلاع رسانى بخشى از دانشكده علوم انسانى و اجتماعى است. هيچ يك از هشت برنامه مزبور, بخشى از نظام كتابخانه هاى دانشگاهى محسوب نمى شود.
كليه گواهينامه ها و مدارك معادل كارشناسى ارشد كه توسط مؤسسات آموزش كتابدارى ارائه مى شود, عنوان (علوم كتابدارى و اطلاع رسانى) را استفاده مى كنند, به استثناى بحرين كه آن را ديپلمى در منابع يادگيرى و اطلاع رسانى ذكر كرده است. دوره تحصيلى برنامه كارشناسى ارشد تقريباً دو سال است, در حالى كه گواهينامه كارشناسى (BA در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى) تا چهارسال به طول مى انجامد. دوره تحصيلى برنامه دكتراى تخصصى طبق تعهد فردى دانشجويان و مشاوران تفاوت مى كند. دوره معادل كارشناسى ارشد در بحرين در طول يك سال به اتمام مى رسد. اما 36 واحد درس معادل تحصيلات تكميلى در قطر نياز به دو سال اقامت ثابت دارد. اين مطلب با عملكرد بين المللى به مانند بيش تر مدارس بين المللى كه دانشجويان مى توانند يك مدرك كارشناسى ارشد را با 36 واحد درسى كسب كنند, متناقض است. همانند اين موضوع, برنامه هاى مدرك كارشناسى چهارساله در كشورهاى غير از خاورميانه به همين شكل معمول است.برنامه درسى
استانداردها و راهنماهاى متفاوت توصيه مى كنند كه برنامه درسى در مدارس كتابدارى بايد مشتمل بر سلسله واحد دوره ها و تجربيات آموزشى باشد كه با اهداف برنامه خاص تطبيق كند. تركيب اصلى كه ضرورى انگاشته شده, شامل دوره هاى پايه, واحدهاى اختيارى, پرورش عملى و پژوهش است. فهرست و رئوس مطالب كليه برنامه هاى آموزش كتابدارى در منطقه عرب نشين خليج فارس مرور شده, و بخش هاى زير تلخيص از برداشت هاى مؤلفين است.دوره هاى پايه
دوره هاى پايه قصد دارد تا موضوعات اصلى را آموزش دهد, كه كلاً به عنوان دوره هاى ضرورى يا اجبارى براى كليه دانشجويان طبقه بندى شده اند, و به طور طبيعى در نخستين بخش از برنامه ارائه مى شود. اين دوره ها به طور كلى به عنوان لازمه دوره هاى پيشرفته عمل كرده و شامل موضوعاتى چونان مرجع, رده بندى و فهرستنويسى, و كتابشناسى و انتخاب كتاب است. اخيراً يك دوره مقدماتى يا پايه به اين مقوله براى فراهم سازى مرورى كلى از زمينه كتابدارى اضافه شده است. با تغيير روش ها در كتابدارى و اطلاع رسانى, خدمات, مديريت, پژوهش و تكنولوژى اطلاعاتى6 نيز به عنوان دامنه پايه در بسيارى از مدارس كتابدارى در نظر گرفته شده است. جدول شماره2 مقوله ها و عناوين دوره را كه قابل دسترسى براى پوشش موضوعات پايه در برنامه هاى آموزش كتابدارى كشورهاى عربى خليج فارس در زمان جارى است, نشان مى دهد.
هفت برنامه آموزش كتابدارى در منطقه شامل يك دوره پايه براى فراهم سازى مقدمات كلى در زمينه خدمات كتابدارى و اطلاع رسانى است. تنها استثناء بحرين است كه يك دوره مقدمات كلى در طول دوره هاى اجبارى كارشناسى, پيدايش كتابدارى, و نقش كتابخانه در جامعه آموزشى را فراهم آورده است. آخرين روش, در حوزه جداسازى دوره پايه از دوره هاى اساسى است. در بسيارى از مدارس آمريكايى (مانند دانشگاه ايلينويز در اوربانا ـ شامپاين7) يك دوره پايه مجزا ارائه مى شود. اين روش در كشورهاى توسعه يافته در حال عمومى شدن است. دو برنامه تحصيلى تأسيس شده اخير در مطالعات اطلاع رسانى در سنگاپور و مالزى مشتمل بر دوره پايه مجزا, براى مطالعات اطلاع رسانى مى باشد.8
در مدارس كتابدارى كشورهاى عربى منطقه خليج فارس يك دوره اجبارى در كليه برنامه ها براى فهرستنويسى و رده بندى, مرجع شناسى و مديريت فراهم است; هرچند عناوين دوره هاى مختلف به كار گرفته شده است. سه مدرسه, دو دوره اجبارى را در زمينه فهرستنويسى و رده بندى مشتمل بر فهرستنويسى توصيفى, و دو ديگر تجزيه و تحليل موضوعى (رده بندى) ارائه مى كنند. از ديدگاه بين المللى, روش ارائه يك دوره اساسى براى فهرستنويسى و رده بندى است تا برداشت هاى اساسى را دربرگيرد و يك دوره اختيارى را براى مطالعات تكميلى در طبقه بندى و نمايه سازى فراهم سازد.
يك دوره در ساختار مجموعه سازى در كليه برنامه ها بجز بحرين كه عناوين مربوط به انتخاب و گزينش مواد كتابخانه اى در زمره دوره مديريت كتابدارى گنجانيده شده, وجود دارد. تكنولوژى اطلاع رسانى در مدارس كتابدارى يك دوره اساسى تلقى شده است. در حال حاضر, تمام برنامه هاى كشورهاى عربى خليج فارس يك دوره اجبارى را در اين زمينه تحت عناوين مختلف ارائه كرده, بجز يك مدرسه كتابدارى در عربستان سعودى كه آن را به عنوان دوره اختيارى ارائه مى دهد. دوره هاى تكنولوژى اطلاع رسانى در اين مدارس شامل عناوينى مرتبط با جست وجوى پيوسته است, هرچند روش بين المللى بر جداسازى جست وجوى پيوسته9 از كتابدارى ماشينى مى باشد.
برخى از برنامه هاى آموزش كتابدارى كشورهاى عربى خليج فارس داراى دوره هاى پايه بى نظيرى است كه سعى دارند عناوين مورد علاقه محلى را دربرگيرند. براى مثال دانشگاه عبدالعزيز داراى يك دوره پايه در اصطلاحات انگليسى است, دانشگاه ام القرى دوره اى در تاريخ كتاب و كتابخانه دارد, و دانشگاه امام محمد بن سعود دوره اى در نُسَخ خطى دارد. برخى برنامه ها بيش از يك دوره پايه اجبارى در زمينه اصلى (مانند فهرستنويسى و رده بندى) دارند. برخى دوره هاى اجبارى داراى مشتركاتى است (چونان دوره هاى منابع اطلاعاتى, خدمات اطلاع رسانى و كتابشناسى) و تأكيد بر عناوينى دارند كه مرجع و يا توسعه مجموعه را دربرمى گيرد. در حالى كه پوشش فراگير موضوعات بنيادى به منزله دوره هاى پايه از ديدگاه حرفه اى مناسب است, ضرورتى موجود است تا عناوين مشابه اصلى دوباره طبقه بندى شده و در معرض دانشجويان در اصول آموزش كتابدارى قرار گيرند. اين موضوع نياز به تجزيه و تحليل جزئيات تمام عناوين مندرج در برنامه درسى, رشته ارائه شده, و نيازهاى دوره ها را در يك سطح مشخص از برنامه علمى دارد.دوره هاى اختيارى
به طور كلى دوره هاى اختيارى, دانشجويان را با اين فرصت آماده مى سازد تا مفاهيم متفاوت, روش ها و تمرينات را در سطح پيشرفته مطالعه كنند. همچنين اين دوره ها قابليت انعطاف براى تمركز در زمينه هاى اصلى, يا توسعه تخصصى در حوزه هاى مختلف دانش را براساس نيازهاى فردى دانشجو, سازمان يا كشورى را فراهم مى سازد. دستيابى به اين تخصص به طرق مختلف فراهم مى شود: تخصص به وسيله گونه كتابخانه, به توسط زمينه موضوعى, يا با پوشش ناحيه اى يا محلى. به هر حال, روش هاى اخير براى دسته بندى دوره ها به منظور توسعه زمينه هاى متمركز گرايش دارد. تنوعى از دوره هاى اختيارى در فهرست برنامه هاى آموزش كتابدارى در منطقه عربى خليج فارس مشهود است. اين موارد در جدول شماره3 تحت ده مقوله اصلى نشان داده مى شود.
آن گونه كه انتظار مى رود, انتخاب مواد اختيارى در برنامه معادل كارشناسى ارشد در حداقل است. از جمله, برنامه مزبور در بحرين هيچ فرصتى براى موارد اختيارى فراهم نمى سازد; زيرا يك دوره تحصيلى معادل كارشناسى ارشد بوده كه دانشجويان لازم است 18 ساعت درسى را در روانشناسى يادگيرى بگذرانند. در قطر موارد اختيارى به دو دوره يا شش ساعت درسى محدود مى شود, كه مى تواند از شش درس مجاز انتخاب گردد. در نتيجه, فرصت هاى تخصصى تا 30 ساعت درسى از مجموع 36 واحد در دروس اجبارى صرف مى شود.
پوشش دوره هاى اختيارى در برنامه هاى مدارك تحصيلى در مدارس كتابدارى كشورهاى عربى خليج فارس كاملاً جامع است. مثلاً در مدارس عربستان سعودى تنوعى از زمينه تخصص و انتخاب براى دروس اختيارى قابل دسترس است. برنامه دانشگاه ملك عبدالعزيز به طور طبيعى كلى است; در حالى كه برنامه دانشگاه امام محمد بن سعود دوره تخصصى در خدمات اطلاع رسانى يا نسخ خطى را فراهم آورده است. برنامه دانشگاه ملك سعود فرصت هايى براى تخصص در كتابدارى يا علوم اطلاع رسانى دارد. در دانشگاه ام القرى برنامه آموزش كتابدارى در جهت كتابخانه آموزشگاهى متمايل است. در حالى كه برنامه جارى آن در كتابدارى و خدمات اطلاع رسانى از طبيعتى كلى برخوردار است, دانشكده آموزش و پرورش پايه در كويت طرح هايى براى تخصص جداگانه در تكنولوژى آموزشى دارد.
به نحو كلى دروس اختيارى طيفى كامل از زمينه كتابدارى را مى پوشاند, ليكن تأكيد كمى بر مديريت, طراحى, و سياست اطلاع رسانى ملى دارد. در حالى كه انبوهى از دروس در زمينه متنوع كتابخانه و تخصص موضوعى در ادبيات سنتى, علوم اجتماعى و حوزه هاى علوم و تكنولوژى موجود است, زمينه هاى ناحيه اى و محلى همچون كشاورزى, بهداشت, كار و صنعت پوشش چندانى ندارد. همچنين در زمينه تكنولوژى اطلاع رسانى, دوره هايى در برنامه ريزى و تجزيه و تحليل نظام ها وجود دارد, اما به شبكه پيوسته و جست وجوى ديسك نورى و زمينه هاى مرتبط اهميت درخورى ارائه نشده است.
گاهى اوقات عناوين آشكار جديد در دوره هاى آزاد به مانند عناوين ويژه, سمينارها, دروس مطالعه مستقل تطبيق داده شده است. فقط دو برنامه در منطقه داراى مقرراتى براى دروس عنوان هاى ويژه هستند. سمينارها و دروس مطالعه مستقل در بيش تر برنامه هاى آموزش حرفه اى در حال اضمحلال است.آموزش عملى
هدف از محتواى آموزش عملى در برنامه درس آموزش كتابدارى, آماده سازى دانشجويان با تجربه كارى در سطح حرفه اى و فرصت آزمايش نظرات كلاس درس با محيط كاربردى است. اين هدف مى تواند به تنهايى در طول مطالعات به خوبى تكميل شده و به حد كافى زمينه فراگيرى حاصل شده تا براى آشنايى كتابداران مبتدى سازمان هاى كتابدارى و اطلاع رسانى, عملكردها و خدمات تلاش صورت گيرد. مدارس كتابدارى سراسر دنيا راه هاى گوناگونى براى ارائه آموزش عملى به دانشجويان علوم كتابدارى اتخاذ كرده اند, كه حاوى يك روش معتبر يا غير معتبر همراه با ناظر و كار ناحيه اى است.
آموزش عملى در مطنقه عربى خليج فارس با كارورزى10 در بيش تر برنامه هاى آموزش كتابدارى كامل مى شود. برنامه بحرينى ها داراى يك دوره 3ساعته درسى با هدف نياز به كارورزى همراه با 150ساعت است كه در شش هفته تكميل مى شود.
دانشجويان لازم است كه روزانه پنج ساعت در كتابخانه كار كنند و يك روز را در گروه علوم كتابدارى و اطلاع رسانى دانشگاه براى مباحثه با استادان راهنما صرف نمايند. كارورزى با يك سمينار و يك پروژه همراه مى باشد.
كليه برنامه هاى آموزش كتابدارى عربستان سعودى شامل تربيت عملى11 به عنوان بخشى از برنامه درسى آن ها مى باشد. دانشگاه ملك سعود دو دوره با دو ساعت درسى ارائه نموده كه هريك براى تربيت عملى مرتبط با كنترل كتابشناختى و خدمات اطلاع رسانى است. دانشگاه امام محمد بن سعود داراى سه دوره با 12 ساعت درسى كامل بوده كه در طى سه نيمسال تحصيلى گسترده است. در دانشگاه ام القرى لازم است كه دانشجويان علوم كتابدارى چهار ساعت در هفته در كتابخانه هاى خارج از دانشگاه به منظور تربيت عملى وقت صرف كنند, با كاركنان كتابخانه و مشاور تربيت برگزيده كار تسهيل مى شود. اين دوره سه ساعته درسى براى چهار نيمسال تحصيلى توصيه شده است. دانشگاه ملك عبدالعزيز نيز داراى دو دوره ضرورى, هركدام با سه ساعت درسى براى تربيت عملى است.
برنامه علوم كتابدارى در دانشكده آموزش و پرورش پايه در كويت براى آموزش عملى جامع مقرراتى دارد. نخستين دوره دو ساعته, دانشجويان را براى گذرانيدن يك طرح كارورزى آماده مى كند; دومين دوره شش ساعته بر كارورزى تأكيد دارد; واپسين دوره سه ساعته آماده سازى طرحى مبتنى بر تجربه ناحيه اى است. مدرسه كتابدارى در عمان يك دوره سه ساعته درسى را در انتهاى برنامه فراهم ساخته, كه در هشتمين (آخرين) نيمسال ارائه مى شود. در دانشگاه قطر هيچ آموزش عملى در برنامه كارشناسى موجود نيست.
محتواى آموزش عملى در برنامه آموزش كتابدارى در كشورهاى عربى خليج فارس كافى به نظر مى رسد. با اين احوال, قادر به جمع آورى اطلاعات دقيق در هدايت و نظارت طرح هاى كارورزى نيستيم; در نيتجه كارآمدى دروس عملى در تأمين يك تجربه بامعنا نبايد مورد ارزيابى قرار گيرد. تحقيق بيش تر در اين موضوع بسيار مفيد است, پيش بينى اين همه دوره هاى معتبر ضرورى براى آموزش عملى ممكن است موجب حذف ديگر زمينه هاى مهم شود. چنانچه كارورزى در انتهاى برنامه كارشناسى با اعتبار تكميل گردد, از اين مشكل اجتناب خواهد شد. برنامه كارشناسى مطالعات اطلاع رسانى در مالزى, كه در قسمى از اين بخش اشاره شد, الگويى را فراهم مى كند. برنامه مزبور عملكرد 36 روز كارى را در يك كتابخانه مورد قبول فراهم مى سازد, كه به منزله يك ضرورت فراغت از تحصيل تلقى مى شود.12پژوهش
به دليل اهميت فعاليت هاى پژوهشى در عملكرد كتابخانه ها و كارگزاران اطلاع رسانى و طراحى توليدات, نظام ها و خدمات جديد, همواره اين موضوع مورد علاقه بوده كه محتواى پژوهشى در برنامه درسى آموزش كتابدارى فراهم آيد. دانشجويان با انجام تحقيقى از طريق گذرانيدن دوره هايى در روش هاى تحقيق و انجام طرح هاى پژوهشى مستقل كه ممكن است منجر به نگارش مقالات, رساله ها, و پايان نامه هاى حرفه اى شود, تحت آموزش قرار گيرند.
در عربستان سعودى محتواى پژوهشى برنامه آموزش كتابدارى به حد كافى داراى دو برنامه فارغ التحصيلى در دوره روش هاى تحقيق در دانشگاه ملك عبدالعزيز و دانشگاه امام محمد بن سعود در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى همراه با پايان نامه تحصيلى است. براى دانشجويان كارشناسى, يك دوره اختيارى در روش هاى تحقيق در كليه گروه هاى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى موجود مى باشد. به موازات اين خطوط برنامه معادل كارشناسى ارشد در دانشگاه قطر يك دوره اختيارى در روش هاى تحقيق در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى ارائه مى كند. از طرف ديگر, هيچ دوره اى, روش تحقيق يا مقرراتى براى نوشتن يك مقاله تحقيقى يا رساله را در برنامه هاى آموزش كتابدارى در بحرين, عمان, و كويت آموزش نمى دهد.
به نظر مؤلفين يك پايان نامه در دوره تحصيلات كارشناسى ارشد نبايد اجبارى باشد. در حالى كه احتياج به تشويق دانشجويان به يادگيرى و ورود به كار تحقيق وجود دارد, بسيارى از اين افراد در آينده داراى استعداد يا ضرورت انجام پژوهش را ندارند. اين تمايل موجود است كه در مسير هماهنگى با عملكرد بين المللى, پايان نامه بيش تر از آن كه اجبارى باشد, اختيارى گردد. به هر حال, ارائه كار تحقيقى مى تواند با معنايى ديگر, چونان تهيه گزارش از طرح كارورزى اجبارى, مقالات ضرورى در طول نيمسال با روش مباحثه, يا فراهم آورى دوره هاى مطالعه مستقل13 ـ كه شايد نياز به مقالات حرفه اى داشته باشد ـ تدارك يابد.هيأت علمى
هيأت علمى نقش مهمى در موفقيت برنامه هاى آموزش كتابدارى ايفا مى كند. از اين جهت استانداردهاى ايفلا توصيه مى كند كه نسبت دانشجو به استاد, 12 به 1 يا كمتر باشد تا توجه و راهنمايى كافى به كليه دانشجويان صورت گيرد.14 مطلوب است كه هيأت علمى به اندازه كافى واجد شرايط بوده و داراى تجربه حرفه اى قابل و مدرك پژوهشى معتبر باشد. كينگز برى گزارش مى دهد كه مراتب نظم موجود در ملاك ارزشيابى هيأت علمى عبارتند از: كلاس درس براى تدريس, كيفيت انتشارات, فعاليت پژوهشى, كيفيت معلومات شخصى, فعاليت در انجمن هاى حرفه اى, و راهنمايى تحقيقات دانشجويى.15 بيگز تأكيد بر متغير صفات مورد علاقه مربيان كتابدارى را دنبال كرده و به نتايج مشابه مانند تأكيد بر تدريس, تحقيق و مشاركت خدمات حرفه اى دارد.16
اطلاع از تمامى عوامل مهم آمادگى هيأت علمى براى برنامه هاى آموزش كتابدارى در منطقه عربى خليج فارس قابل حصول نيست. با اين احوال, دسترسى به اطلاعات كمى هيأت علمى, نسبت افراد دكترا و تعداد اعضاى هيأت علمى با تجربه حرفه اى در كتابدارى امكان پذير گرديد. (نگاه كنيد به جدول شماره4).
آمار موجود توسط مدارس كتابدارى نشان مى دهد كه تعداد اعضاى هيأت علمى در برنامه هاى آموزش كتابدارى كشورهاى عربى خليج فارس كاملاً معقول است. به طورى كه در جدول شماره4 نشان داده شده, تعداد اعضاى هيأت علمى بين پنج و بيست وچهار در تغيير است. نسبت دانشجو به استاد نمى توانست به عنوان تعداد دقيق دانشجويان متخصص در علوم كتابدارى معين گردد; زيرا قابل دستيابى نبود.
برحسب شايستگى, مدارك هيأت علمى آموزش كتابدارى كاملاً مؤثر است; به طورى كه بيش تر اعضا داراى مدرك دكترا در ارتباط با حرفه خويش مى باشند. به هر حال, شمار هيأت علمى با تجربه حرفه اى در كتابخانه ها چندان گيرا نيست. در مدارس كتابدارى ديگر كشورها, فقدان تجربه حرفه اى در بين هيأت علمى عادى با عضويت كتابداران با تجربه در فعاليت هاى آموزشى به كلى جبران مى شود. گمان بر آن است كه تعداد كمى از كتابداران با تجربه براى تدريس در اين مدارس دعوت مى شوند. نياز به افزايش مواجهه كتابداران در تدريس پاره وقت براى كسب تجربه وجود دارد; همچنان كه ملاقات با مربيان تجربيات آموزشى اعضاى تمام وقت را متعادل نموده و كامل مى كند; به ويژه براى متخصصينى كه در جمع اعضاى تمام وقت نيستند. هيأت علمى پاره وقت, با تجربه عملى خويش, كيفيت و اختلاف برنامه هاى علوم كتابدارى را پربار مى كند.
همچنين مدارك هيأت علمى نيازمند ارزيابى از يك دفتر تأييديه پژوهشى يا كميته بورس ها است. در اين خصوص به اطلاعات چندانى دسترسى حاصل نشد. يك ارزيابى جامع از هيأت علمى علوم كتابدارى براى تعيين ميزان مشاركت يا تأثير آن ها در برنامه هاى آموزش كتابدارى مورد نياز است. همچنين ضرورى است تا قدرت اين افراد در ارتباط با تعيين تدريس و تخصص آن ها و دانش روز در آن زمينه خاص, ارزشيابى شود.ثبت نام دانشجو و روش هاى پذيرش
چگونگى پذيرش دانشجويان در برنامه هاى علوم كتابدارى, حاوى تناسبى از تأثير آمادگى تخصص و در نتيجه مشاركت آن ها مى باشد. استانداردهاى مدارك انجمن كتابداران امريكا (ALA) تأكيد دارد كه گزينش دانشجو براى پذيرش در برنامه هاى علوم كتابدارى, مبتنى بر اساس ضوابط رسمى و آشكار است كه مشتمل بر سابقه تحصيلى لازم و رفتار شخصى مطلوب است.17 اين موضوعى پسنديده است, كه حداقل كيفيت آموزشى و ديگر نيازمندى هاى ورودى, به مانند گزينش مناسب و سياست هاى استخدام, بايد به روشنى توصيف شده و كاملاً براى داوطلبان متعهد منتشر شده باشد.
احتمالاً نيازمندى هاى ويژه و ملاك و روش ها براساس راهنماهاى كلى دانشگاه هاى ويژه و ديگر مؤسسات متفاوت است. در چارچوب بدنه سازمان, مدارس كتابدارى بايد استخدام, پذيرش و ديگر سياست هاى دانشگاهى و ادارى را احتساب كرده كه با اهداف و مقاصد آن ها هماهنگ باشد. آگاهى از اين رويه ها بايد در بروشور برنامه تدوين شده مناسب, جزوات18 و ديگر اشكال تبليغى در دسترس دانشجويان قرار گيرد.
اگرچه تمام برنامه هاى آموزش كتابدارى چندين گونه بروشور, جزوه يا توصيف برنامه را فراهم نموده, انتشارات در حد روزآمد نگهدارى نشده اند. در بيش تر موارد توصيف برنامه ها بيش از پنج سال به طول انجاميده است. جدول شماره5 اطلاعات دقيقى درباره تعداد دانشجويان فارغ التحصيل, ثبت نام هاى جارى, حداقل كيفيت آموزشى مورد نياز براى پذيرش, درجه قابل قبول و ميانگين نمرات19 و روش هاى مورد استفاده در گزينش و ارزشيابى داوطلبان براى پذيرش در برنامه را فراهم مى آورد. لازمه ورود براى برنامه هاى كارشناسى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى, مدارك ديپلم دبيرستان هم طراز با موارد لازم براى ديگر برنامه هاى دانشگاهى است. متقاضيان براى مدرك معادل كارشناسى ارشد و برنامه هاى مزبور, معمولاً نياز به حداقل مدرك كارشناسى دارند, كه در چارچوب كاربرد بين المللى است. اكثر مدارس نمره B را با نمره هايى از 70 تا 80 درصد مى پذيرند; به استثناى كويت كه نمره B را با 60درصد قابل قبول مى داند. با توجه به طرح دانشجويى براى تخصص, برخى مدارس نياز به مهارت در زبان هاى اصلى همچون انگليسى و عربى دارند. چهار مدرسه, امتحانات پذيرش و مصاحبه هاى شخصى را انجام مى دهند, دو مدرسه فقط بر مصاحبه تأكيد دارند, در حالى كه دو مدرسه ديگر, رهنمود خاصى ندارند. هيچ يك از برنامه هاى علوم كتابدارى در كشورهاى عربى خليج فارس براى تعيين صلاحيت دانشجويان در پذيرش, نياز به نوشته معرف ندارند.
در حالى كه بيش تر مدارس پرونده ها و سوابق دانشجويى را براى فراهم آورى اطلاعات كامل در مشاوره علمى حفظ مى كنند, هيچ گونه خدمات كاريابى فعالى فراهم نيست, و فقط توصيه هايى براى كمك به كارفرمايان در استخدام كتابداران حرفه اى تهيه مى شود.تسهيلات حمايتى
تسهيلات فيزيكى لازم و منابعى كه براى انجام اهداف آموزش كتابدارى كافى است, مشتمل بر وجود فضاى كافى چون تالار سخنرانى و دفاتر دانشكده, دسترسى به كتابخانه و منابع چند رسانه اى و خدمات, و امكانات آزمايشگاهى براى تمرينات كتابشناسى و تجهيزات ديدارى ـ شنيدارى و رايانه مى شود. رهنمودهاى ايفلا توصيه مى كند كه اتاق هاى ادارى, كلاس هاى درس, فضاى مطالعه و استراحت ترجيحاً نزديك يكديگر قرار داشته باشد تا محلى قابل شناسايى را براى مدرسه كتابدارى شكل بخشد.20 همچنين اين رهنمودها تأكيد دارد كه منابع كتابدارى بايد از ميزان كمى و كيفى كافى براى حمايت تمام دوره هاى فراگير در مدرسه كتابدارى برخوردار باشد. هرچند مجموعه كتابخانه ترجيحاً بايد در مجاورت اتاق هاى آموزشى و كلاس هاى دانشجويى واقع باشد, ليكن ضرورى نيست كه مجموعه مزبور در كتابخانه اى مجزا باشد.
نوبت هاى كارى كه اخيراً در برنامه درسى آموزش كتابدارى, تأكيد بسيار زيادى بر كاربرد تكنولوژى اطلاعاتى دارد, نيازمند فراهم آورى امكانات آزمايشگاهى مناسب براى حمايت خدمات فنى, منابع ديدارى ـ شنيدارى, و رايانه اى است. به علاوه ابزار مرجع, هدف گزينش و ابزارهاى فهرستنويسى و رده بندى, آزمايشگاه هاى كتابشناختى نيازمند ارتباطات پيوسته, امكانات ديسك نورى, نسخه هاى متعدد از كتاب بانك هاى اطلاعاتى, اصطلاحنامه ها, نظام سند دارى و سخت افزارهاى رايانه اى كتابخانه اى است. اين منابع بايد ترجيحاً جهت يك آزمايشگاه تهيه شود تا با هدف برنامه هاى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى با تكنولوژى رايانه اى در شأن روز, ايستگاه هاى كارى21 چندين واسطه اى مناسب به وسيله شبكه اطلاعات محلى و برنامه هاى واسط22 با رايانه هاى دانشكده اى به مانند شبكه هاى خارجى براى ارتباط با اينترنت و ديگر شبكه هاى اطلاع رسانى جهانى تكميل شود.
امكانات حمايتى موجود براى برنامه هاى آموزش كتابدارى كشورهاى عربى خليج فارس در جدول شماره6 ارائه شده است. داده هاى جدول بيان مى كند كه منابع فنى و امكانات براى تأمين آموزش براى مديريت اطلاع رسانى نوين كافى نمى باشد. فقط دو گروه داراى شرايط ملكى بوده; كليه گروه هاى ديگر, محل را با دانشكده هايى كه به آن ها وابسته بوده, تقسيم مى كنند. اطلاعات ويژه درباره ميزان فضا و تعداد اتاق ها و دفاتر ادارى موجود نيست. به نحو مشابهى, امكانات كتابخانه كافى نيست. ميزان مجموعه كتاب و اشتراك نشريات تقريباً ناقص است. هفت برنامه علوم كتابدارى, داراى آزمايشگاه هاى ديدارى ـ شنيدارى هستند, ليكن فقط سه برنامه, امكانات آزمايشگاه هاى كتابدارى را توسعه داده اند. شش برنامه داراى آزمايشگاه رايانه اى23 يا دسترسى به امكانات رايانه اى دانشكده اى هستند. با اين حال, منابع در اين آزمايشگاه ها محدود است. براى حمايت از برنامه هاى آموزش علوم كتابدارى و اطلاع رسانى و قرار گرفتن در مسير واپسين روش هاى آموزش كتابدارى, به نحو مؤكدى توصيه مى كند كه امكانات فنى در برنامه هاى آموزش كتابدارى كشورهاى عربى خليج فارس پيشرفت يابد.خلاصه
اكثر برنامه هاى آموزش كتابدارى در منطقه عربى خليج فارس در سطح كارشناسى (BA در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى) ارائه مى شود, كه در مسير استانداردهاى بين المللى كه تأكيد بر كارشناسى ارشد MLS به عنوان نخستين مدرك حرفه اى دارد, نيست. دو برنامه كارشناسى ارشد و يك برنامه دكترا توسط مدارس كتابدارى در عربستان سعودى ارائه مى شود. يك مدرسه كتابدارى در كشور, پادشاهى مقرراتى براى دكترا دارد, اما رسماً هيچ دانشجويى تاكنون براى اين برنامه ثبت نام نكرده است. دو برنامه معادل كارشناسى ارشد موجود است: يكى با مدت زمان يك ساله و ديگرى يك برنامه دوساله با 36 ساعت درسى اجبارى. 36ساعت درسى برنامه معادل كارشناسى ارشد مى تواند به آسانى به يك مدرك تحصيلات تكميلى ارتقا يابد. در مسير روش هاى بين المللى و به جهت اعتبار, واحدهاى آموزش كتابدارى فهرست واژه هاى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى را در عنوان گروه ها به ميزان گواهى نامه و مداركى كه در انجام برنامه هاى تحصيلى اعطا مى كنند, استفاده مى شود.
نتيجه مى گيريم كه دوره تحصيلات براى برنامه هاى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى در منطقه عربى خليج فارس در تمام جزئيات مهم آن كاملاً جامع است, كه مشتمل بر دوره هاى پايه24, اختيارى, تربيت عمبى و دوره هاى روش تحقيق, به خوبى تدارك يافته است. آنچه به نظر مى رسد كه از برنامه حذف شده, مكانيسمى براى اصلاح منظم و روزآمد كردن برنامه درسى است. حفظ طبيعت متغير سريع در حوزه مطالعه اطلاع رسانى امرى اساسى است; اين كه كميته هاى دائمى شامل هيأت علمى ارشد و كتابداران باتجربه براى مرور دوره تحصيلات در پرتو نظريات جديد, روش ها و فنون مقرر شده آگاهانه است.
جداسازى دوره بنيادى25 از دوره هاى درسى تستى26 كه كلاً براى آموزش مهارت هاى حرفه اى اساسى در خدمات فنى و علمى به دانشجويان طراحى شده, مصلحت آميز است. دوره بنيادى بايد يك مرور كلى از فلسفه و ساختار زمينه مطالعات اطلاع رسانى را فراهم آورد. به علاوه ضرورتى براى ارائه دوره هاى آزاد بيش تر در شكل سمينار, عناوين ويژه در مطالعات اطلاع رسانى و دوره هاى مطالعه مستقل با قابليت انعطاف به منظور تكميل مفاهيم جديد در علوم كتابدارى و اطلاع رسانى همچون كتابسنجى و اينترنت, وجود دارد.
محتواى تربيت عملى نيز احتياج به بررسى دارد. در مقابل داشتن مجموعه اى از دوره هاى اجبارى براى اين منظور, بايستى يك برنامه كارورزى در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانى مجاز به عنوان ضرورت اعطاى مدرك وجود داشته باشد. به علاوه, يك راه متفاوت براى توسعه مهارت هاى پژوهشى در ميان دانشجويان علوم كتابدارى بايستى اتخاذ گردد. ممكن است يك پايان نامه در سطح كارشناسى ارشد به منزله يك درس انتخابى براى دانشجويان برگزيده به جاى يك درس اجبارى براى تمام دانشجويان معرفى شود.
بديهى است كه تعداد مدرسين در برنامه هاى آموزش كتابدارى در منطقه عربى خليج فارس, با توجه به ميزان معلوماتشان كاملاً مؤثر هستند. با اين حال, بايد اقداماتى براى آگاهى هيأت علمى با فنون و تجربيات حرفه اى جديد به عمل آيد. چنانچه يك ارزشيابى منظم از مدارك هيأت علمى صورت گيرد و برنامه هاى مناسب رشد هيأت علمى آغاز گردد, مورد تقدير خواهد بود. به علاوه, حرفه هاى عملى مضاعف نياز به استفاده هيأت علمى مدعو27 و مدرسين پاره وقت در تدريس دارد.
همچنين اقداماتى براى جذب دانشجويان مستعد براى فراگيرى علوم كتابدارى و اطلاع رسانى, به وسيله يك برنامه عمومى مؤثر, لازم است. فرصت ها در كتابدارى نياز به تصريح دارد.
امكانات حمايتى موجود براى برنامه هاى آموزش كتابدارى خليج فارس چندان مؤثر نيستند. به توجه بيش ترى براى توسعه امكانات آزمايشگاهى مجهز با آخرين وسايل مرجع و دسترسى خط پيوسته به شبكه اطلاع رسانى و حمايت رايانه اى مناسب احتياج است.
در ديدار كارشناسان در سال 1993 به اين كمبودها توجه شد و توصيه گرديد كه برنامه هاى آموزش كتابدارى, بايد منابع كتابخانه اى, آزمايشگاه هاى آموزشى و تجهيزات رايانه اى و ديدارى ـ شنيدارى و سخت افزارى و كمك آموزشى خود را توسعه دهند.جدول1. ويژگى هاى كلى برنامه هاى آموزش كتابدارى
^

پاورقي : * مشخصات مقاله مزبور به قرار ذيل است: Mohammed-saleh Jamil Ashoor and Abdus sattar chaudhry. "Professional Library Education" in the Education of Library and information Professionals in the Arabian Gulf Region. London; New York, 1999. pp. 45-65. 1. نگاه كنيد به: محمدصالح جميل آشور (و) عبدالستار چودرى, توسعه آموزش و وضعيت كتابدارى در كشورهاى عربى خليج فارس, ترجمه احمد شعبانى (و) محمود تفقدى جامى. آينه پژوهش, سال12, شماره اول (فروردين ـ ارديبهشت 1380), ص2ـ17. 2. The ALA standards for Accreditation of Masterصs Programs. 3. The ifla standards for library schools. 4. Standards for Accreditation of Masterصs Programs in Library and Information Studies. Chicago, IL: American Library Association, 1992; 'Standards for Library Schools, 1976,' IFLA Journal 2 (1976): 209-23. 5. نويسندگان متن به دوره Diploma Course در سطح تحصيلات تكميلى اشاره دارند, كه ارزش آن از مدرك كارشناسى ارشد نازل تر بوده, و بر اين قرار به عبارت (معادل كارشناسى ارشد) برگردانيده شده است. * ر.ك: جدول ها(شماره 1 ـ 6) در پايان مقاله. 6. Information Technology. 7. Urbana-champaign. 8. MSc in Information Studies (Information Bulletin). Singapore: Nanyang Technological University, School of Applied Science, 1993; Handbook. Petaling Jaya, Malasia: International Islamic University, Department of Library and Information Science, 1994. 9. online searching. 10. internship. 11. Field Training. 12. Handbook, ibid. 13. Independent Study Courses. 14. 'Standards for Library Schools,' op.cit. 15. Mary Kingsbury, 'How Library Schools Evaluate Library Schools Faculty Performances,' Journal of Education for Library and Information Science II (Spring 1982): 236. 16. Mary Biggs, 'Who/ What/ Why Should a Library Manager Be?' Journal of Education for Library and Information Science 25 (Spring 1985): 262-78. 17. 'Standards for Library Schools,' op.cit. 18. Catalogues. 19. Grade Point Average (GPA). 20. Standards for Accreditationة, op. cit. 21. Work Stations. 22. Interfrace. 23. Computer Laboratory. 24. Core Courses. 25. Foundation Course. 26. Traditional Core Courses. 27. Visiting Faculty.