ويژه آثار در دست نشر آيت اللَّه حسن زاده آملى‌

استاد علامه، فيلسوف و انديشور بزرگ حوزه، آيت اللَّه حسن حسن زاده آملى، از استادان مسلّم فلسفه و عرفان و از سختكوشان در معارف الهى و قرآنى است كه دهها اثر گرانقدر را تا كنون تصحيح و تأليف كرده و آثار فراوانى در دست تحقيق و نشر دارند. آينه پژوهش در اين شماره، بخش «پژوهشهاى در آستانه نشر» را يكسره به گزارش آثار تحقيقى در دست انتشار اين استاد خستگى‌ناپذير اختصاص داده است. تا سپاسى باشد - هر چند اندك - از تلاش و نستوهى دانش مردى كه پس از سالها تحقيق و تدريس، همچنان استوار و راست قامت بهره مى‌رساند و راه مى‌نمايد.
آثار در دست انتشار استاد به سه گونه است كه بدين ترتيب معرفى مى‌شود: الف) تصحيحات، ب) تأليفات، ج) درسها.
الف) تصحيحات‌
1) الأسفار الأربعة
اسفار، مهمترين و جامعترين اثر فلسفى صدرالمتألهين شيرازى و از عميق‌ترين و گرانقدرترين متون فلسفى است كه به عنوان متن درسى فلسفه در حوزه‌هاى علوم اسلامى هماره مورد تعليم و تعلّم بوده است. اسفار نخست بار در سال 1282 قمرى به صورت سنگى در چهار جلد رحلى و با حواشى فيلسوف بزرگ حاج ملاّ هادى سبزوارى منتشر شد. سپس به سال 1378 به صورت چاپ حروفى در نه جلد با حواشى حكيم سبزوارى، آقا على نورى، آقا على مدرّس زنوزى، حكيم هيدجى، استاد علامه طباطبايى و ديگران نشر يافت. چاپ سنگى آن آميخته به تحريف، كاستيها و تصحيفهاى فراوان است. چاپ نه جلدى آن نيز با اينكه با اشراف فاضلانى چاپ شده است؛ امابا اين همه از كاستيها و اشتباهها خالى نيست. استاد حسن زاده آملى اينك با سى سال پشتوانه تعليم و تعلّم و تحقيق، اين كتاب گرانقدر را با چندين نسخه مصحّح مقابله و تصحيح كرده و از آغاز تا پايان بر مشكلات و دشواريهاى آن توضيح و شرح نگاشته‌اند. حضرت استاد در چگونگى نسخه‌ها و حواشى و توضيحات فرمودند:
نسخه‌هاى مورد مراجعه و تصحيح - بحمد اللَّه - نسخه‌هاى مصحح و معتمدى هستند. غالب اين نسخه‌ها، نسخه‌هاى استادان بزرگوارى است كه تدريس مى‌فرموده‌اند و در مدت تدريس تصحيح كرده‌اند؛ مانند نسخه مرحوم ميرزا محمود آشتيانى، ميرزا محمد عراقى، ميرزا ابوالحسن شعرانى، آقا ميرزا هاشم اشكورى و... در تصحيح و تحقيق متن، علاوه بر فراهم آوردن متنى مصحح و معتمد، *51* سعى شده است تمام منابع اقوال فيلسوفان و عارفان پيدا شود و مواضع اشاره‌هاى مرحوم آخوند در كتابهاى محققان و نيز آثار خود او مشخص شود. همچنين سعى شده تفصيل و اجمال بحثها در خود اسفار نشان داده شود و جايى كه سلطان بحث بوده و تحقيق دقيق مسأله در آنجا صورت گرفته، روشن گردد. نكته قابل توجه اين است كه در اسفار، مباحث مكرّر فراوان است و برخى از بحثها از جمله اتحاد عاقل به معقول و وجود ذهنى و مُثُل، چندين بار مطرح شده است. از جمله بحث «مثل» در بيش از چهل مورد آمده است. در ضمن پانوشتها، همه اين موارد نشان داده شده است. حواشى توضيحى بسيار مفصّل است و حواشى جلد اوّل قطعاً از خود متن كمتر نيست؛ امّا مجلّدات بعدى به آن گستردگى نيست.
استادان و دانش پژوهان اينك بايد خرسند باشند كه با توجه به باريك بينيها و دقتهاى استاد در امر تصحيح - كه نمونه‌اى از آن را در تصحيح كشف المراد ديده‌اند - چاپى منقح و استوار را در پيش روى خواهند داشت. متن تحقيقى اسفار اينك در اختيار مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى است كه اميدواريم جلد اول آن در آينده‌اى نه چندان دور منتشر شود.
حضرت استاد معتقد به ضرورت جدّى تحرير كتاب اسفار هستند كه چگونگى و شرح آن در جاى ديگرى گفته خواهد شد. 2) حكمت منظومه حاج ملاّ هادى سبزوارى‌
استاد پس از سالها تدريس و تحقيق در منظومه حاج ملاّ هادى سبزوارى، به تصحيح و تحشيه آن همت گماشتند. استاد پس از يك دوره مقابله دقيق آن از آغاز تا پايان، به نگاشتن حواشى و توضيحات پرداخته‌اند. متن منطق تا كنون چاپ منقّحى نداشته است؛ امّا بخش حكمت با اينكه از چاپ چشم نواز و زيبايى برخوردار است، ولى متأسفانه از متن دقيق و استوارِ كم غلط بى بهره است. جلد اوّل تصحيح و تحقيق استاد كه شامل بخش منطق است، منتشر شده و در شماره پيشين مجله از چگونگى آن ياد كرده‌ايم. (آينه پژوهش، شماره 4، ص 84 - 86). اينك بخش حكمت آن مراحل نهايى تحقيق و تصحيح را مى‌گذراند و اميد است در آينده‌اى نه چندان دور به همت انتشارات ناب منتشر شود. 3) الهيات شفا
شفا بزرگترين و جامعترين اثر فيلسوف بزرگ و متفكّر عديم النظير، بوعلى سيناست. ابوعبيد جوزجانى در علت نگارش آن مى‌نويسد:
هنگامى كه شيخ در همدان بود، من از او خواهش كردم كه شرحى بر كتب ارسطو طاليس بنويسد. او گفت اين موقع فرصتى براى اين كار ندارم؛ ولى اگر بخواهى مى‌توانم كتابى تأليف كنم مشتمل بر كلّ علوم عقلى تا آنجا كه به نظرم تمام مى‌رسد بدن ذكر مناظرات مخالفين و ردّ نظر آنها. من به آن راضى شدم. (حجة الحق، ص 633).
اين كتاب را بايد دايرة المعارف كاملى از فلسفه مشائيّان دانست كه از همان زمان تأليف هماره منبع شناخت اين مكتب فلسفى و از جمله متون درسى حوزه‌هاى علوم اسلامى بوده *52* است. بخش الهيات شفا با تعليقات صدرالمتألهين و حواشى ملاّ اولياء و ملاّ سليمان، به خط ميرزا عبدالكريم شريف شيرازى در سال 1303 به صورت چاپ سنگى در تهران منتشر شد. پس از آن ضمن چاپ تحقيقى و منقّح آن به مناسب هزاره ابن سينا به همت وزارت فرهنگ مصر و زير نظر دكتر ابراهيم مدكور منتشر گرديد. (براى آشنايى با شفا و شرحها و تعليقه‌ها و چاپهاى آن، ر.ك: حجة الحق ابوعلى سينا. سيد صادق گوهرين، انتشارات توس، ص 633؛ الذريعة، ج 6، ص 140 - 143 و ج 13، ص 334؛ نشر دانش، سال اول، شماره اول، ص 12).
كاستيها و نقايص تصحيح غربيان و نيز مصريان را از متون فلسفى و عرفانى، آشنايان با تحقيق و تصحيح مى‌دانند. تصحيح شفا نيز با همه انباشتگى اختلاف نسخه‌ها در پانوشتها از صحت و استوارى لازم برخوردار نيست. استاد حسن زاده افزون بر سالها تعليم و تعلّم و تدريس، در آخرين دوره تدريس كه هشت سال به طول انجاميده، متن را با حوصله تمام با نسخه‌هاى متعدّد مقابله و تصحيح كرده و از آغاز تا پايان بر موارد مشكل آن حواشى و تعليقاتى افزوده است. استاد درباره چگونگى چاپهاى پيشين الهيات شفا و چگونگى تصحيح خود فرمودند:
«چاپ سنگى شفا بسيار مغلوط است. در تصحيح شفا، مصريان نسخه بدل زياد ذكر كرده‌اند. من نمى‌گويم اين كار بد است؛ بلكه مى‌گويم هر كتاب اصطلاحى و زبانى دارد. مصحِّح بايد استشمام كند و بداند كه به سبك و سياق عبارت بايد چه بگويد. اگر راه به جايى نبرد، نسخه بدل بياورد؛ ولى به صرف اينكه چند نسخه كنار هم گذاشته و گفته شود در نسخه «دال» اين طور و در «ب» اين طور، كار غلطى نيست؛ ولى من اين روش را نمى‌پسندم. تنها در جايى كه نتوانستم يك طرف را انتخاب كنم و ديدم هر دو با سبك عبارت و اصطلاح مناسب است و هيچگونه رجحانى نيست، نسخه بدل را يادآور شده‌ام.»
اين اثر گرانقدر استاد اينك در اختيار مؤسسه انتشارات امير كبير است و اميد است به زودى منتشر شود. 4) فصوص الحكم‌
اين كتاب از آثار گرانقدر و ارجمند عرفانى است. در ميان آثار علمى تصوّف، فصوص الحكم از جايگاه بلندى برخوردار است. اين اثر از جمله كتابهاى بسيار مهم در تصوّف و عرفان اسلامى است و در تفكرات فلسفى و كلامى نيز تأثير بسزايى داشته است. فصوص از همان زمان نگارش همواره مورد توجه موافقان و مخالفان قرار گرفت. عدّه‌اى به شدّت از آن انتقاد كرده و كتابهايى در ردّ آن نوشته‌اند؛ و گروهى ديگر از آن ستايش كرده در حلّ معضلات و تبيين دشواريهايش، تعليقه‌ها و حاشيه‌ها نگاشته‌اند. آقاى عثمان يحيى، در مقدمه تحقيقى و ارزشمند خود بر كتاب المقدمات من كتاب نصّ النصوص عارف عالى مقام سيد حيدر آملى، سير شرحهاى فصوص را بر اساس قرون معرفى كرده و فهرستى از شرحها و رديّه‌ها و كارهاى انجام شده درباره كتاب و مؤلف را ارائه داده است. (نيز ر.ك: مقدمه نقد النصوص از ويليم چيتك، ص 38 - 44؛ الذريعة، ج 13، ص 381؛ كشف الظنون، ج 2، *53* ص 1261؛ ذيل كشف الظنون، ص 192؛ لغتنامه دهخدا، حرف «ف»، ص 563). فصوص پس از اوّلين چاپ آن به سال 1252 در بولاق، بارها مستقلاً و يا به همراه شرحهاى مختلف به چاپ رسيده است. گويا آخرين و بهترين آنها چاپ ابوالعلاء عفيفى است با مقدمه‌اى دراز دامن در تحليل انديشه ابن عربى. (معجم مطبوعات العربية، ج 1، ص 179؛ فهرست كتابهاى چاپى عربى، ص 667). استاد حسن زاده در ضمن تدريس فصوص، متن آن را به دقت با چندين نسخه مقابله و تصحيح كرده و از آغاز تا انجام، مطالب سودمندى در گشودن مشكلات و حلّ معضلات آن القاء فرموده‌اند كه اين مطالب تقرير و تنظيم شده و اينك به همت مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى در حال حروفچينى و چاپ است. 5) شرح فصوص خوارزمى‌
گفتيم فصوص ابن عربى شرحهاى بسيارى دارد. از ميان شرحهاى فارسى آن، شرح تاج الدين حسين خوارزمى (م 838) را از همه كاملتر و دقيقتر دانسته‌اند. استاد حسن زاده در ضمن شمارش آثار تحقيقى خود فرمودند:
«خوارزمى مرد اهل قلم و توانايى است. او فصوص را ترجمه كرده؛ امّا نه ترجمه تحت اللفظى. بلكه ترجمه‌اى وزين و سنگين كه با اشعار و امثال و آيات و روايات بسيار آميخته شده است و مآلاً ترجمه‌اى خيلى شيرين و تمكين و اصيل فراهم آورده كه نشانگر اوج علمى اوست. من براى تصحيح آن بسيار زحمت كشيده‌ام و يك دوره از آغاز تا پايان بدان حاشيه زده‌ام كه اميد است مورد قبول ارباب فضل قرار گيرد.»
شرح خوارزمى بر فصوص پيشتر با تحقيق و تصحيح در دو جلد چاپ و منتشر شده است. اين تصحيح به لحاظ متن و شرح متأسفانه مغلوط، نااستوار و آميخته به اشتباهات فراوان است (مجله معارف، دوره سوّم، شماره سوم، ص 35 - 54). اينك كه استاد با همتى بلند به تصحيح و تحشيه آن پرداخته‌اند، اميد است در آينده‌اى نه چندان دور به اهتمام انتشارات امير كبير نشر يابد و اهل فضل را سودمند افتد. 6) تمهيد القواعد
التمهيد فى شرح قواعد التوحيد، شرحى است تحقيقى و عميق بر رساله قواعد التوحيد ابوحامد محمد اصفهانى. اين كتاب از آثار محكم و معتبر عرفان نظرى به شمار مى‌آيد كه هماره مورد توجه عارفان و فيلسوفان بوده و بسيارى بر آن شرح نوشته و يا مواردى از آن را حاشيه زده‌اند. سالها پيش استاد جلال الدين آشتيانى تمهيد القواعد را با تصحيح و تحقيق و مقدمه‌اى دراز دامن به چاپ رساندند. استاد حسن زاده آملى افزون بر فراگيرى اين كتاب در محضر استادان بزرگ عرفان، از جمله فيلسوف و عارف بزرگ مرحوم علامه طباطبايى، بارها آن را تدريس فرموده‌اند. استاد تمهيد القواعد را نيز با نسخه‌هاى مهم و متعددى از جمله نسخه مرحوم علامه طباطبايى - كه با نسخه مرحوم آيت اللَّه آقا سيد حسين بادكوبه‌اى از استادان بزرگ فلسفه و عرفان تصحيح شده بود - مقابله و تصحيح كرده‌اند و از آغاز تا انجام بر موارد مشكل و دشواريهاى آن حواشى توضيحى نگاشته‌اند. اين كتاب نيز حروفچينى شده و اينك به همت انتشارات قيام در آستانه انتشار است. ب) تأليفات‌
آنچه تا بدينجا آمد، متون فلسفى و عرفانى به تصحيح استاد حسن حسن زاده آملى بود. در گفتگويى كه با استاد داشتيم، به درخواست ما گزارشى از آثار تأليفى و نيز درسهاى فلسفى و عرفانى در حال انتشار ارائه دادند كه اينك با توضيحات ايشان در ذيل مى‌آوريم: 1 - عيون مسائل النفس‌
2- سرح العيون فى شرح العيون‌
اين دو كتاب - اصل و شرح - كه به عربى است و هر دو يك جا *54* چاپ مى‌شود، مجموعه بحثهايى است در معرفت نفس؛ و اينك با عنوان ياد شده به وسيله مؤسسه اميركبير در دست انتشار است. 3- النور المتجلّى فى الوجود الظلّى‌
مبحث وجود ذهنى و به تعبيرى ديگر وجود ظلّى را دو - سه بار در محضر اساتيد بزرگ فلسفه مانند مرحوم آيت اللَّه علامه قزوينى و مرحوم آيت اللَّه علامه شعرانى و ديگران خواندم و بارها درس دادم و چندين بار آن را نوشتم و پس از تنظيم نهايى به مؤسسه اميركبير سپردم تا ان شاءاللَّه منتشر شود. 4- قرآن و عرفان و برهان از هم جدايى ندارند
ما بارها گفته‌ايم و مى‌گوييم كه قرآن، عرفان و برهان از هم جدايى ندارند و اين را در موارد متفرقى از آثارمان نوشته‌ايم. اينك اين مطالب را در يك مقدمه و ده فصل تنظيم كرده و تقديم ارباب فضل مى‌نماييم. 5- خير الأثر در ردّ جبر و قدر
در تفصيل و توضيح مسأله مهم جبر و تفويض نوشته شده و اينك به همت انتشارات قبله در آستانه نشر است.
6- كلمه علياء در توقيفيت اسماء
استاد اين رساله را پس از تدوين، تدريس فرمودند و اينك در ضمن مجموعه مقالات ياد نامه شهيد زنده ياد، مرحوم سيد حسن شاهچراغى، به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در حال انتشار است.
7- ديوان شعر، چاپ دوم، همراه با افزودن حدود هزار بيت. ج) درسها

1- دروس اسفار

پيشتر اسفار را در مدت چهارده سال تدريس كرديم؛ امّا درسهاى معقول و فلسفه ضبط نمى‌شد. الآن از حق نگذريم و كفران نعمت نكنيم و با قلم و زبان قدردانى كنيم و شاكر نعمتهاى الهى باشيم كه از بركت انقلاب، اين معارف گسترش پيدا كرده و بسيارى از درسها ضبط و ثبت شده است. بدون هيچ مداهنه و مجامله اين بركت را از ناحيه انقلاب بدانيم و اين نعمت را شكر گزاريم.
درسهاى اسفار به توفيق خداوند مراحل نهايى تنظيم را مى‌گذراند و ان شاءاللَّه به همت انتشارات اميركبير منتشر خواهد شد. 2- دروس شرح فصوص قيصرى‌
دوره چهارم تدريس شرح فصوص قيصرى كه پنج سال به طول انجاميد، همه از آغاز تا انجام ضبط شد كه اينك مؤسسه انتشارات اميركبير مشغول پياده كردن از نوار و تصحيح آن هستند تا ان شاءاللَّه منتشر شود. 3- دروس شرح اشارات‌
بخش حكمت شرح اشارات نيز در دوره چهارم تدريس ضبط شده است كه اينك انتشارات اميركبير مشغول پياده كردن و تنظيم آن هستند تا به توفيق خداوند چاپ شود.
***

لازم به يادآورى است كه حضرت استاد كتابهايى ديگر نيز تأليف و تصحيح كرده‌اند كه به علت كثرت مشاغل هنوز دست به كار نشر آنها نشده‌اند؛ از جمله كتابهاى:
1. شرح زيج بهادرى‌
2. شرح اكرمالا ناؤس‌
3. دروس علم هيئت‌
4. تصحيح شرح اشارات‌
5. تصحيح نفس شفا.