گزارش سفر به شوروى‌
مرعشى‌ سيد محمود


دو سال پيش هيئتى به سرپرستى صدر اداره روحانيون مسلمان ماوراى قفقاز جناب آقاى شيخ الاسلام پاشازاده و مسؤولين آكادمى علوم شوروى ديدارى از كتابخانه مرحوم آيت اللَّه مرعشى - قدس سره الشريف - داشتند. در پى اين ديدار از من دعوت شد كه به مدت پانزده روز سفرى به اتحاد جماهير شوروى داشته باشم و از كتابخانه‌هاى آذربايجان شوروى ديدار كنم. در سال جارى همراه يك نفر كارشناس مسائل سياسى و يك مترجم روانه مسكو شديم. در اولين فرصت به ديدار كتابخانه لنين در مسكو پرداختيم؛ كتابخانه‌اى كه قبل از اين سفر وصف آن را فراوان شنيده بودم. مسؤول كتابخانه استقبال گرمى كرد و اطلاعات خوبى در اختيار ما قرار داد. اين كتابخانه حدود سى ميليون جلد كتاب دارد كه در ميان آنها كتابهاى اسلامى زيادى به زبان عربى، فارسى و تركى وجود دارد. اساساً مى‌توان گفت كه به تمام زبانهاى زنده دنيا در اين كتابخانه كتاب وجود دارد.
ساختمان اين كتابخانه عظيم و بسيار مجلل است. دوازده طبقه ساختمان اختصاص به مخزن دارد و در آن كتابها نگهدارى مى‌شود. سالنهاى بزرگ مطالعه و سالنهاى ويژه محققين در جنب اين مخزنها بنا شده است. حدود سه هزار كارمند، خدمات و سرويس دهى را در اين كتابخانه برعهده دارند.
از مسؤول كتابخانه سراغ كتابهاى خطى اسلامى را گرفتيم. ايشان گفت بر اساس تصميم مسؤولين اجرايى، اين كتابها به كتابخانه لنينگراد منتقل شده است و در آنجا نگهدارى مى‌شود. در كتابخانه لنين قرآن نفيس بسيار كوچكى ديديم كه ابعاد آن حدود 3*2 سانتيمتر بود و با دست نوشته شده بود. همچنين متن يك قسمنامه المپيك به صورت كتابى بسيار كوچك با طول و عرض 6 ميليمتر بود. مسؤول كتابخانه مى‌گفت اين كوچكترين كتاب چاپى دنياست كه در آلمان چاپ شده است.
در مسكو از كتابخانه عمومى آثار ادبيات خارجى هم ديدار كرديم. اين كتابخانه داراى بخشهاى مختلفى است و كليه آثار ادبى مربوط به زبانهاى مختلف دنيا در آن جمع شده است. در ميان بيش از پنج ميليون جلد كتابهاى ادبى اين كتابخانه، كتابهاى ادبى فارسى و عربى تعداد قابل توجهى را تشكيل مى‌داد. در بخش ادبيات شرق اين كتابخانه بيش از سى هزار جلد كتاب چاپى عربى و حدود شش هزار جلد فارسى و شش هزار جلد فارسى درى وجود دارد. كتابهاى خطى اين كتابخانه نيز به كتابخانه لنينگراد انتقال يافته بود.
ديدارى هم از دانشگاه مسكو داشتيم. اين دانشگاه مانند يك شهر عظيم بود و ساختمان مجللى با بيش از سى هزار اتاق و سالن داشت. اين دانشگاه يكى از هفت بناى مهمى است كه مهندسين آلمانى در زمان اسارت خود در مسكو بنا كردند. امّا بيشترين شور و اشتياق من بازديد از كتابهاى خطى بود. بعد از چهار روز اقامت در مسكو روانه باكو شديم. در باكو جناب آقاى پاشازاده و مسؤولين آكادمى علوم آذربايجان شوروى از ما استقبال كردند. در باكو نيز تمام *103* كتابهاى خطى كتابخانه‌ها به كتابخانه انستيتو نسخ خطى فرهنگستان علوم آذربايجان منتقل شده بود. در اين انستيتو بيش از دوازده هزار نسخه خطى فارسى و عربى و مقدارى هم نسخ خطى به زبان تركى موجود است و بيش از چهل هزار نسخ چاپى مختلف است.
نسخ خطى بسيار نفيس را براى بازديد، داخل ويترينهاى شيشه‌اى قرار داده بودند. اكثر اين نسخ كتب ادبى و ديوانهاى شعرا، ازجمله شاهنامه فردوسى بود. البته كتب حديث هم به چشم مى‌خورد. در مجموع، نسخه‌ها بسيار ممتاز بود. دو جلد از فهرست اين مجموعه نفيس در سال 1963 چاپ شده و به كتابخانه حضرت آيت اللَّه العظمى نجفى مرعشى هديه شده است. بقيه مجلدات آن كه حدود پانزده جلد است متأسفانه چاپ نشده و به صورت تايپ شده باقى مانده است. قرار شد مسؤولين آنجا زيراكس مجلدات تايپى را نيز براى ما بفرستند. در اين كتابخانه نسخه‌هاى بسيار ارزشمندى وجود دارد؛ از جمله قانون بوعلى نوشته شده به سال 537 قمرى. مقاله سى ام از كتاب پزشكى زهراوى طبيب قرن چهارم هجرى كه قديميترين نسخه موجود آن است، و خمسه نظامى با چندين مجلس مينياتور بسيار ارزشمند. تفاهم نامه‌اى بين كتابخانه حضرت آيت اللَّه مرعشى و اين انستيتو امضا شد كه بر اساس آن ارتباطى ميان اين كتابخانه و آنجا برقرار گشت. فهرست كتابخانه را به آنها داديم و قرار شد در مقابل ميكروفيلمى كه ما از كتب خطى آنها مى‌خواهيم، آنان نيز ميكروفيلم كتابهايى را كه ندارند از ما بخواهند.
در ملاقاتى كه با آقاى حسن اوف نخست وزير جمهورى آذربايجان داشتيم، ايشان هدف ما را در بازديد از كتابخانه‌ها پرسيد و بعد از اظهار تمايل كرد به ما در اين هدف كمك كند. ايشان گفت ممكن است شما در بازديد از كتابخانه لنينگراد موفق نشويد موافقت مسؤولين را در تهيّه عكس و ميكروفيلم از نسخ خطى آنجا به دست بياوريد. من به فرهنگستان آذربايجان دستور مى‌دهم تا اين كار را براى شما انجام دهد. طبق قرار، ليست ميكروفيلمهاى درخواستى را در اختيار فرهنگستان قرار دادم.
كتابخانه لنينگراد كه به نام بنياد خاورشناسى فرهنگستان علوم نام گذارى شده، مجموعه عظيم و نفيسى از كتب خطى را داراست و مجموع كتابهاى آن بيش از ده ميليون جلد است. ما صورتى از نسخ خطى مورد نظر را تهيه كرديم تا ميكروفيلمهاى آن را تهيه و براى ما ارسال كنند. در شهر لنينگراد كتابخانه بزرگ ديگرى است به نام كتابخانه شدرين كه بسيار مفصل و مجهز و داراى نسخه‌هاى بسيار نفيسى است. بسيارى از كتب نفيس كتابخانه اردبيل كه بر مزار شيخ صفى الدين اردبيلى بوده است و در دوران جنگ ايران و روس به سرقت رفته، اكنون در اين كتابخانه موجود است. خوشبختانه فهرست اين نسخ چاپ شده و كتابخانه آيت اللَّه العظمى نجفى مرعشى همه آنها را دارد.
در باكو اعضاى هيئت رئيسه آكادمى علوم آذربايجان به محل اقامت ما آمده و با آنان ملاقاتى داشتيم. اين آكادمى كه در تمام علوم كار مى‌كند، غير دولتى است و بودجه آن را دولت تأمين نمى‌كند. تعدادى از مخترعين و مكتشفين معروف در اين آكادمى عضو هستند كه امتياز اختراعات و اكتشافات خود را در اختيار آن مى‌گذارند. اعضاى هيئت رئيسه آن چندين پروفسور هستند. يكى - دو نفر از ايشان از متخصصين ادبيات فارسى هستند و در آن ديدار از من خواستند تا در مراسمى كه به مناسبت اعطاى دكتراى افتخارى به اينجانب و عضويت من در اين آكادمى برگزار مى‌شود، شركت كنم. در اين مراسم كه دوازده تن از پروفسورها و مسؤولين آكادمى حضور داشتند و از تلويزيون آذربايجان شوروى پخش مى‌شد؛ بنده موفق به دريافت دكتراى افتخارى و عضويت در آكادمى شدم. اين آكادمى در بخشهاى مختلفى در زمينه علوم اهل سنت و علوم شيعى كار مى‌كند. من به عضويت بخش تحقيقاتى علوم شيعى *104* انتخاب شدم. در اين بخش به سؤالات مطرح شده در زمينه تاريخ، سياست، اقتصاد، و... طى مقالاتى پاسخ داده مى‌شود. سپس اين مقالات در بولتن آكادمى چاپ خواهد شد و در اختيار خوانندگان قرار خواهد گرفت. عضويت در اين آكادمى براى من از دو جهت قابل اهميت است: يكى اينكه بنده بتوانم ارتباطى ميان اعضاى آن با جوامع و مراكز علمى خودمان ايجاد كنم و از اين طريق شيعه را بهتر بتوانيم معرفى كنيم. دوم اينكه قادر به دريافت اطلاعات بيشتر از مجامع علمى و كتابخانه‌هاى بزرگ دنيا مى‌شويم. به لحاظ اعتبار و رابطه‌اى كه اين آكادمى با اين گونه مراكز دارد؛ مى‌تواند ما را در رديابى نسخه‌هاى نفيس و كمياب و تهيه زيراكس يا ميكروفيلم از آن به خوبى يارى كند.
اين مسافرت پانزده روز براى ما بسيار مفيد بود. امّا فرصتى بيش از اين لازم بود تا بتوانيم حداقل، كتابخانه‌هاى معروف و مراكز علمى و فرهنگى را بازديد كنيم. به اين لحاظ ديدار از كتابخانه‌هاى تاجيكستان، ازبكستان و شهرهاى شمال خراسان را كه خيلى هم زياد است به سفر بعد موكول كرديم. تنها در كتابخانه تاشكند، مجموعه عظيمى از كتابهاى خطى اسلامى به زبان عربى و فارسى وجود دارد كه تاكنون يازده جلد از فهرست آن چاپ شده است؛ يازده جلد قطور و در حدود 700 - 800 صفحه. در اين سفر موفق شديم 260 جلد از فهرستهاى آثار خطى كتابخانه‌هاى شوروى را به دست بياوريم.
در طول هفتاد سال كه از انقلاب ماركسيستى در شوروى مى‌گذرد، تلاش بسيارى شده است كه رابطه مسلمانان با فرهنگ و معارف اسلامى قطع شود. على رغم اين تلاش، هنوز شيفتگان اين فرهنگ و معارف بسيارند؛ كسانى كه در طول اين سالها، قرآن و كتب اسلامى را به شدت پنهان مى‌كردند و فرائض خود را مخفيانه انجام مى‌دادند. پس از پيروزى انقلاب اسلامى در ايران نورى تازه براى آنان درخشيد كه با اصلاحات اخير و آزادى مذهب در شوروى، چهره مسلمانان برافروخته‌تر و شعله‌هاى اميد در دل آنها زنده‌تر شد. على رغم گرفتاريهاى اقتصادى با شورى وصف‌ناپذير به تعمير و بازگشايى مساجد پرداختند. قرآنها و كتب اسلامى از مخفيگاههاى منازل بيرون مى‌آيد و كتب اسلامى خطى و چاپى كه تنها به عنوان ذخيره در كتابخانه‌ها نگهدارى مى‌شد، امروز مورد مطالعه قرار مى‌گيرد. مسؤول يكى از كتابخانه‌هاى مسكو مى‌گفت قبل از آزادى مذهب، شايد در طول سال يكى - دو بار مراجعه كنندگان به كتابخانه از ما تقاضاى دريافت قرآن مى‌كردند؛ اما اخيراً در طول يك هفته ما 23 نفر مراجعه كننده داشتيم كه قرآن را خواستند و از آن استفاده كردند. اكنون توجه مسلمانان شوروى بيش از هر جاى ديگر متوجه جمهورى اسلامى ايران است. من چندين مسجد را ديدم كه با آرم جمهورى اسلامى و تمثال مبارك امام خمينى - قدس سره الشريف - با بيانات ايشان تزيين شده بود. ما بايد از اين موقعيت استفاده كنيم و در فراهم آوردن زمينه آشنايى بيشتر آنان با فرهنگ و معارف غنى اسلامى بكوشيم. مبلغين خوب و آشناى كامل به مسائل سياسى و منطقه‌اى بايد به آنجا روانه گردند، تا خداى نخواسته جنبه‌هاى منفى نداشته باشد. منابع اصيل اسلامى به ويژه تفسير قرآن، نهج البلاغه، صحيفه سجاديه بايد هر چه زودتر با يك ترجمه و چاپ خوب به زبان آذرى آماده شود و به آنجا ارسال گردد.
متأسفانه دستهاى مرموزى در كار است كه آنجا بين مسلمانان فراگيرى الفباى لاتين را تشويق مى‌كند. تا از اين طريق مانعى براى آنها در دستيابى به منابع اصيل فرهنگ اسلامى كه به زبان عربى و فارسى تشويق كرد. من در سخنرانيها و گفتگوهايم بر اهميت اين مطالب تكيه داشتم. دولت جمهورى اسلامى بايد اين امور را با اهتمامى بيشتر پى‌گيرى كند. ان‌شاءاللَّه.