كشتى شكسته نگاهى به: تصحيح سفينة البحار
علوى على محمد

سفينة البحار ومدينة الحكم والآثار, مع تطبيق النصوص الوارده فيها على بحار الانوار, بطبعتية القديمة والجديدة!!! تأليف: المحدث الخبير والمحقق الجليل المرحوم الشيخ عباس القمى, دارالاسوة للطباعة والنشر, 1414 هـ.
(حديث) (سنت) يكى از مهمترين منابع مهم شناخت دين و دريافت حقايق آيين مبين, و يكى از دو سرچشمه جوشان و بزرگ شناخت مكتب است. عالمان از روزگاران كهن در جهت ثبت و ضبط حديث و انتقال به نسلها و عصرها كوشيدند, و با سامان بخشيدن آثارى ارجمند در اين زمينه, آثار مكتوب فرهنگ اسلامى را شكوه و غنا بخشيدند.1 در ميان چهره هاى ارجمند محدثان و تلاشگران در عرصه حديث, علامه محمد باقر مجلسى از جايگاهى بس بلند و والا برخوردار است. كارنامه مكتوب اين قله افراشته پژوهش تتبع بسى پربرگ و پرباراست; و در ميان آثار آن بزرگوار ـ براستى ـ بحارالأنوار دريايى است موج خيز و آكنده از گوهرهاى زيبا و روحپرور. بحارالأنوار با همه گستردگى, از همان روزهاى نگارش و سامان يابى, در مجامع علمى شهرت يافت و عالمان و جستجوگران معارف اهل بيت(ع) بدان روى آوردند و استنساخ كردند و بگستردند و آثارى درباره آن و بر اساس آن و براى سهل الوصول ساختن محتواى آن نگاشتند; و بدين سان در هرچه بلند آوازه تر ساختن اين مجموعه سترگ كوشيدند.
عالم معتمد و محدث موثق, حضرت حاج شيخ عباس قمى ـ رضوان الله عليه ـ از جمله اين كوشندگان است و اثر گرانقدر وى با عنوان (سفينةالبحار و مدينة الحكم والآثار) از جمله بهترين آثارى است كه درباره بحارالأنوار و در جهت برنمودن مطالب و موضوعات گونه گون پراكنده شده در صفحات بحارالأنوار سامان يافته است. محدث قمى در ذيل موضوعات, نمونه اى از احاديث يا مطالب آن موضوع را نيز گزارش كرده, و بواقع نوعى تلخيص از آن كتاب ارجمند را به دست داده است. مؤلف ارجمند سفينةالبحار بيست سال بر سر اين كتاب لحظات زندگى را سپرى كرده است, روانشاد ملاّ على واعظ خيابانى در ضمن شرح حال آن بزرگوار نوشته است:
(… مجلد دويم سفينةالبحار كه تازه از طبع درآمده بود هديّةً مرحمت فرمود و از تأليفات خود, سفينه را بسيار وصف نمود كه: در عرض بيست سال تأليف كرده ام و دخل به كتب ديگر ندارد. والحق چنين است, سفينه يك ذخيره نفيسه اى است براى اهل علم و محدثين, مملو از جواهر ثمينه و يواقيت بهيّه; جزاه الله تعالى خير جزاء المحسنين و حشره مع محمد وآله الطاهرين…)2
محدث قمى براى فراهم آوردن اين اثر كارآمد, دوبار بحارالأنوار را بدقت درنگريسته, و عناوين و موضوعات آن را كاويده و براساس يادداشتهاى بسيار, سفينه را سامان داده است, آقاى دوانى در توضيح اين چگونگى به نقل از مؤلف چنين آورده است:
(براى تأليف سفينةالبحار دوبار كتاب بحارالأنوار را از اوّل تا آخر مطالعه كردم: يك بار به مدت هفت سال, شب و روز غرق مطالعه دقيق آن بودم. بار دوم فهرست مطالب و مضامين احاديث را با حروف تهجّى در فيش يادداشت نمودم و هر موضوعى را در حرف خود جاى داده و آن فيشها و اوراق را در سفرها با خودم مى بردم و مرتب و منظّم مى كردم.)3
در مقامى به نقل از يكى از شاگردان مرحوم آيت الله العظمى خويى آمده است كه:
(از وى سؤال شد: اگر روزى شما را محصور كنند و اجازه دهند از كتابخانه ات فقط يك كتاب را براى مطالعه برگزينيد, چه مى كنيد؟ گفتند: سفينةالبحار را برمى گزينم.)4
پژوهشگرى سختكوش گفته است: كه من هماره در سفرها دو كتاب همراه دارم سفينةالبحار و….5
چنانكه پيشتر آورديم, محدث قمى موضوعات پراكنده در بحارالأنوار را در ذيل عناوين مشخص آورده و موارد آنها را بدقت نشان داده است. وى موضوعات را براساس حروف الفبا تنظيم كرده, و غالباً واژه ها را بدقت توضيح داده است, محدث جليل القدر افزون بر عرضه آگاهيهاى موجود در بحارالأنوار, در تبيين واژه ها از آگاهيهاى گسترده خود و برگرفته از منابع ديگر نيز بهره جسته است. بدين سان, سفينةالبحار گزينشى هوشمندانه و فهرستى است دقيق با افزونيهايى بس سودمند و ارجمند.
ويژگيها و كفايتهاى اين اثر ارجمند فراتر از آن چيزهايى است كه آورديم, و به برخى ديگر نيز در ضمن بحث اشاره خواهيم كرد.چاپ و نشر سفينه
مجلد اوّل سفينةالبحار به سال 1352 هجرى قمرى در نجف اشرف به چاپ سنگى نشر يافت و مجلد دوم آن به سال 1355. پس از آن, اين چاپ بارها در ايران و بيروت افست شده و نشر يافته است. اهميت كتاب, در كارآمدى آن, ومحتواى ارجمند و سودمند آن است; و ديگر اينكه تمام نشانى ها براساس بحارالأنوار چاپ سنگى (25 جلدى) بوده است و اكنون بحارالأنوار با چاپ جديد در اختيار همگان است 6و بدين سان بهره گيرى از آن براى جستجوگران معارف حديثى تا حدود زيادى ناممكن, از اين روى ضرورت چاپ منقح آن و مطابق با چاپ جديد بحارالأنوار, روشن بود. بالاخره مركز پژوهشها و تحقيقات اسلامى سازمان اوقاف و امور خيريه, به تحقيق و تصحيح و تطبيق آن همت گماشت و كتاب را با چاپى چشم نواز, حروفى زيبا و تجليدى خوب و در هشت جلد نشر داد.
محقق كتاب در مقدمه كوتاهى كه بر اين تحقيق نگاشته است از چگونگى تصحيح و تحقيق بدينگونه ياد كرده است:
(شرح واژه هاى دشوار, ترجمه برخى از اشعار فارسى به عربى, نشان دادن جاى آيات, حذف حروف ابجدى كه نشانگر تاريخها و مجلدات و صفحه هاى بحارالأنوار بود و تبديل آن به ارقام, و نيز نشان دادن نشانى موضوعات در پانوشتها با رموز (ق) چاپ قديم و (ج) چاپ جديد.)7
اين بنده كه سالها انتظار چنين پژوهشى را بر دل داشتم, به محض نشر آن, بويژه آنكه ظاهرى آراسته و زيبا داشت و چشم را مى نواخت و هوس خريد را بر دل مى نشاند (كه هر آنچه ديده بيند دل كند ياد!!) آن را تهيه كردم و از آن بهره ها گرفتم. در اين تورّقها و درنگريستنها متأسفانه به مواردى از اغلاط, وارونه سازى, تحريف و تصحيف برخوردم, درنگريستن بسيار, اين گونه كاستيها را بيشتر در پيش چشمم نهاد. پس مجلد دوم را بدقت نگريستم, شگفتا از اين همه سهل انگارى, ديمى كارى و مآلاً تباه سازى; ومى پندارم اگر اندكى از بسيار را كه در اين صفحات گزارش مى كنم, خواننده بنگرد ترديد نخواهد كرد كه اين بزرگوار و يا بزرگواران, (كشتى) استوار و ساخته و پرداخته آن محدث جليل را شكسته اند و كتاب را تباه ساخته اند. و يادآورى كنيم كه اينهمه از جلد اوّل است و موارد بسيار معدودى از جلد دوّم, تو خود (حديث مفصّل بخوان از اين مجمل).تصحيف واژه ها
در اين چاپ, متأسفانه بسيارى از كلمات تصحيف شده است, و ديگرسانى واژه ها گاه معناى روايت را يكسر دگرگون كرده است. براى نمونه, يونس بن حبيب نحوى كه عثمانى بوده است از خليل بن احمد فراهيدى درباره على(ع) سؤال مى كند, و خليل چون آهنگ پاسخ مى كند, مى گويد: كتمان آنچه را مى گويم ضمانت مى كنى؟ (أقد ضمنتَ لى الكتمان؟). اين جمله در اين تحقيق چنين آمده است: (لقد ضَمِنتَ لى الكتمان) (ج1,ص 185).
در مقامى ديگر آمده است: (ومن بدع الثالث اتمامه الصلاة بمنى بعد ستّ سنين من خلافته, فأمر عليّاً أن يصلّى بالناس القصر تماماً… (ج1,ص 244) كه درست آن: (أن يصلى بالناس العصر تماماً…) است.8 در جاى ديگر آمده است: (لَم يستشف النساء بمثل الرطب) (ج1,ص 467) كه صحيح آن: (لم يستشف النفساء)9 است و ادامه حديث هم نشانگر همين است. در مقامى ديگر آمده است: (لَم يُرَ و احد)(ج418/1) كه درست آن (لَم يَروِ واحد) است. و موارد ديگر را بنگريد:

*.*.*