كتابشناسى تاريخ پژوهى
مهرابى ميرزا محمد

مقدّمه
اگر عمر و وقت آدمى با ارزش است, به طور قطع در ميان آدميان, وقت عالمان و دانشمندان و محققان, گرانقدتر و با ارزشتر است; زيرا با بهره گيرى از اوقات محدود زندگى, نه فقط به خود بلكه به ديگران نيز ثمره و حيات مى بخشند.
پس ضرورت دارد كه ديگران در عدم تضييع وقت آنها بكوشند و بهترين فايده گردآورى منابع و مآخذ در راستاى يك عنوان, بهره دهى بيشتر به وقت محدود دانشوران و پژوهشگران است.
بناى اصلى اين مقاله, معرفى گزيده اى از آثار مكتوب است كه در زمينه تاريخ پژوهى نگاشته شده است.
تاريخ پژوهى, نگرشى از بيرون به تاريخ است. گاهى كل تاريخ (ماهيت تاريخ) مورد توجّه و تحليل قرار مى گيرد. چنين پژوهشى ـ در اصطلاح ـ فلسفه تاريخ ناميده مى شود.
اين دانش در قرون جديد در چهره يك علم مستقل ظهور يافت; هر چند ريشه مسائل آن از گذشته هاى دور در فرهنگ عقلى بشر وجود داشته است. گاهى نه خود تاريخ به عنوان مجموعه اى از حوادث, بلكه (دانش تاريخ) مورد بررسى مجدد قرار مى گيرد; برخى عنوان فلسفه علم تاريخ را بر اندام اين دانش مى پسندند; بنابراين, تاريخ پژوهى حداقل شامل دو شعبه مهم فلسفه تاريخ و پژوهش درباره علم تاريخ است. فلسفه تاريخ
فلسفه تاريخ دانشى است كه از علل و عوامل حوادث تاريخ ـ و نه از حوادث و وقايع جزئى ـ بحث مى كند. فيلسوف تاريخى با به كار گيرى استدلال و تعقّل به مسائلى همچون: علل به وجود آمدن رخدادها, محرك تاريخ, جبر تاريخ, سير تاريخ, هدف و غايت تاريخ, و ادوار تاريخ مى پردازد.
قلمرو تاريخى مانند هر قلمرو ديگرى مشحون از پديده هاى گوناگون است. همان گونه كه قلمرو ستاره شناسى يا گياهى يا فيزيكى از پديده هاى مختلف تشكيل شده است, در هر يك ازين زمينه ها براى پديده هاى گوناگون قواعد و قوانينى است.1 فلسفه تاريخ, انديشيدن درباره تاريخ است.2 تاريخ در باطن انديشه و تحقيق درباره حوادث و مبادى آنها و جستجوى دقيق براى يافتن علل آنهاست; علمى است درباره كيفيات وقايع و موجبات و علل حقيقى آنها و به همين سبب تاريخ از حكمت سرچشمه مى گيرد و سزاست كه از دانشهاى آن شمرده شود.3
فرق ميان شكل صورى و ظاهرى تاريخ كه عبارت است از اطلاعات گردآورى شده درباره وقايعى كه در زمان و مكان بخصوص روى داده است و معناى باطنى تاريخ كه تحقيق عقلى و نظرى درباره منشأها و علتهاست و اين كار را اجتهاد علمى مى نامند.4
در صدر و ذيل كلام ابن خلدون دو مطلب وجود دارد: يكى شكل صورى و ظاهرى تاريخ, يعنى اطلاعات گرد آورى شده درباره وقايعى كه در زمان و مكان بخصوصى روى داده است (شرح ماوقع) كه آن را علم تاريخ نامند; ديگرى معناى باطنى تاريخ كه تحقيق عقلى و نظرى درباره منشأها و علّتهاست و مى توان از آن به نام فلسفه تاريخ نام برد. پژوهش درباره علم تاريخ
هرگاه دانش تاريخ زير ذره بين تحليل و بررسى قرار مى گيرد, اين پرسشها رخ مى نماياند: متد و روش مورخ در ضبط و ثبت رخدادها چگونه است و چه ضعفهايى دارد؟ مورّخ از چه منابعى براى نگارش تاريخ استفاده مى كند؟ ترتيب و توثيق آن منابع چگونه است؟ چگونه به تفسير و تحليل حوادث تاريخى مى پردازد؟ تحليل مقايسه اى مورخان …؟
دقت و كنكاش در پاسخگويى به اين پرسشها, بتدريج تولد دانشى جديد را به ارمغان آورد. منابع و مآخذ مربوط به اين دانش در بخش دوّم اين كتابنامه و ذيل عنوان (پژوهش درباره علم تاريخ) آمده است.
يگانه اثرى كه در زمينه كتابشناسى فلسفه تاريخ به چاپ رسيده, مقاله (كتابشناسى توصيفى فلسفه تاريخ) به قلم جناب آقاى فرّخ امير فريار است كه در كتاب نامواره دكتر محمود افشار (جلد ششم: تهران, موقوفات دكتر محمود افشار, 1370) منتشر شده است.
البته پژوهش آقاى امير فريار, شايسته تقدير است. امّا كتابشناسى حاضر, تكميل و جبران كاستيهاى كتابشناسى ايشان است. كاستيهايى همچون: عدم ارائه تعريف و مفهومى خاص از فلسفه تاريخ, عدم تعيين چارچوبهاى مفهومى و زمينه هاى مورد جستجو در مقدمه, در برنداشتن منابع عربى و مغفول ماندن برخى از مآخذ فارسى.
قلمرو و سرفصلهاى اين كتابنامه عبارتنداز:
ـ منابعى كه در فرهنگ اسلامى در زمينه تاريخ نوشته شده است;
ـ منابع ماترياليسم تاريخى;
ـ مآخذ ديگر مكاتب و ديدگاههاى فلسفه تاريخ;
ـ منابعى كه به بررسى تاريخ نگاريهاى اسلامى پرداخته اند;
ـ منابعى درباره مورخان مسلمان;
ـ آثارى كه به بررسى ساير تاريخ نگاريها و ديگر مورخان پرداخته اند;
ـ مآخذى كه به تطبيق و مقايسه تاريخ نگاريها پرداخته اند;
نكات قابل توجه در اين كتابنامه
ـ حوزه زبانى اين كتابنامه, عربى و فارسى است.
ـ در هر مدخل اين شناسه ها آورده شده است: نام نويسنده, عنوان اثر, نام مترجم, نوبت چاپ, محل نشر, ناشر, تاريخ نشر.
ـ آثارى كه دو موضوع (فلسفه تاريخ) و (پژوهشهايى درباره تاريخ ) را بررسى كرده اند, در هر دو بخش ارائه شده اند.
ـ شيوه اين مقاله جستجوى مستقيم و مشاهده خود منابع بوده, لذا به طور اجمال رؤوس مطالب و مندرجات آنها آورده شده است.
ـ قلاب [ ] در هر مورد به معناى شك و ابهام در آن است.
* * *
آريان پور, امير حسين. در آستانه رستاخيز. چاپ دوم: تهران, ناوك,1349,175ص.
اهم مباحث: شامل بحثهايى در زمينه فلسفه تاريخ است. مباحثى چون: از نقطه تحول تاريخ, متفكران در فلسفه تاريخ, مفهوم تاريخ, توجيه تحولات تاريخ, منشأ ديناميسم تاريخ.

ابن خلدون, عبد الرحمن. مقدمه ابن خلدون. دوجلد. ترجمه محمد پروين گنابادى. چاپ هفتم: تهران, شركت انتشارات علمى و فرهنگى, 1369.
بهترين كتاب در مورد فلسفه تاريخ و جامعه شناسى تا پيش از زمان ابن خلدون است و شايد اوّلين كتابى بوده كه درباره فلسفه تاريخ بحث كرده است.
البته تحت عنوان فلسفه تاريخ نيست بلكه مباحث آن مربوط به فلسفه تاريخ است از جمله: در فضيلت دانش تاريخ و سيكل تاريخى.

اخترى, عباسعلى. نقش انتظار در سير تاريخ. تهران, بنياد بعثت, 1360, 9 ـ 57ص.
اهم مباحث: دور نماى تاريخ, رابطه تاريخ و انتظار, … .

استالين. ماترياليسم ديالكتيك و ماترياليسم تاريخى. ترجمه امير نيك آئين. انتشارات حزب توده ايران,
اهم مباحث: ماترياليسم تاريخى و اينكه آيا محيط و عوامل جغرافيايى در تبديل رژيمى به رژيم ديگر تأثير دارد يا خير, و اينكه آيا محيط جغرافيايى علت اصلى حركت است يا خير؟.

اسماعيلى, حميد رضا. فلسفه تاريخ از متن آثار دكتر على شريعتى. تهران, بى نا, 1359,171ص.
اهم مباحث: فلسفه تاريخ, معنى تاريخ, ارزش تاريخ در اسلام, توحيد به عنوان فلسفه تاريخ, نظر مكاتب مهم درباره فلسفه تاريخ, جبر تاريخ, عامل محرك تاريخ در اعتقادهاى مختلف, نقش ذكر و آگاهى در حركت تاريخ, رسالت روشنفكران.

افتخار زاده, محمود. فلسفه تاريخ. چاپ اوّل: قم, آزادى, 1360,96ص.
اهم مباحث: فلسفه تاريخ, سير تاريخى, امام على و تاريخ, تاريخ به گونه تاريخ, تاريخ چيست؟, هويت و اصالت تاريخ, عناصر و اجزا و شكل تاريخ, قدمت تاريخ انسان, اخلاق و تاريخ و سرنوشت تاريخ. همچنين كتابى ديگر با عنوان (فلسفه تاريخ) به نام مؤلّف مذكور به چاپ رسيده كه مباحث آن متفاوت است و عبارتنداز: اسلام و انسان, اگزيستانسياليزم, ماركسيزم, اسلام و تاريخ.

الياده, ميرچا. مقدمه بر فلسفه اى از تاريخ. ترجمه بهمن سركاراتى. چاپ اوّل: تبريز, انتشارات نيما, 1365,245ص.
اهم مباحث: اساطير و تاريخ, بدبختى و تاريخ, تاريخ بعنوان تجلّى الهى, ادوار كيهانى و تاريخ, سرنوشت تاريخ, آزادى و تاريخ, وحشت تاريخ, مشكلات تاريخ گرايى, يأس يا ايمان.

…انسان در برابر تاريخ آينده. بى جا, ب.رحيمى, بى تا.114ص.
اهم مباحث: تعريف تاريخ, مسائل كلى درباره تاريخ, ادوار تاريخ, چگونگى حركت تاريخ, انگيزه ها و محركات تاريخ, غايت و هدف تاريخ, هدف و جهت تاريخ, آينده نگرى در تاريخ, نظريه بعضى دانشمندان, قانون عليّت در حوادث تاريخ, انتقاد از ماترياليسم تاريخى, نظريه علماى الهى در حوادث و حركت تاريخ, نقش رهبر روحانى در هدايت تاريخ.

انگلس, فريدريش. نقش قهر در تاريخ.تهران, نشر روزبه, 1354.
اهم مباحث: قهر در تاريخ, شكل بنديهاى مناسبات سياسى اساس تاريخ در تاريخ, مالكيت خصوصى به هيچ وجه به عنوان نتيجه غارت و قهر پديدار نشده است, نظر دورينگ در مورد قهر, قهر در تاريخ چه نقشى در مقابل تكامل اقتصادى دارد, … .

برلين, آيزيا, آزادى. نظريه تصادفى تاريخ از ديدگاه برنسن: و نقد آن از جانب برلين. ترجمه محمّد على موّحد. چاپ اوّل, تهران, انتشارات خوارزمى, 1368,4 « 133ص.

بوگو سلافسكى, ب.م.و كار پوشين, و.ا.و ديگران. ماترياليسم تاريخى: ماترياليسم تاريخى چيست؟.ترجمه س, رزم آزما. تهران, انتشارات گوتنبرگ, بى تا.
اهم مباحث: علم ماترياليسم تاريخى, مفهوم ماترياليسم تاريخى, توليد مادى به مثابه اساس موجوديت و رشد جامعه, طبقات, مناسبات طبقاتى, نقش توده ها و افراد در تاريخ, انقلاب اجتماعى, شعور اجتماعى و وجود اجتماعى.

بهمنش, احمد.سيرتاريخ.تهران, انتشارات دانشگاه تهران, 1342,239«8ص.
اهم مباحث: شامل بحثهايى چون مراحل تاريخ و سير تاريخ مى باشد.

پايدار, حبيب اللّه (حبيب اللّه پيمان). برداشتهايى درباره فلسفه تاريخ از ديدگاه قرآن. تهران, دفتر نشر و فرهنگ اسلامى, 1356,315ص.
اهم مباحث مقدمه كتاب: ضرورتهاى ختم رسالت, موانع تاريخى و ايدئولوژيك, كاربرد ايدئولژى در عمل ظاهر مى شود.
اهم مباحث كتاب: سيماى تاريخ و قوانين تحول جامعه انسانى در قرآن, تحول جوامع در ظهور تضادهاى اجتماعى, عوامل محركه رفتار و علل بروز تضادهاى اجتماعى و طبقه اى, شرايط عينى و ذهنى و بروز دگرگونيهاى بنيادى در جامعه و تاريخ.

پلخانف, گ.و., تاريخ از نظر فلسفه مادى. ترجمه: كيانورى. بى جا, بى نا, بى تا. 62ص.
اهم مباحث: تاريخ از نظر فلسفه مادى, عوامل اجتماعى تاريخى يعنى چه, تاريخ بشرى نتيجه فعاليّت و كوشش افراد بشر در راه تأمين احتياجاتشان, نظريات لابريولا در خصوص تبعيت تظاهرات اجتماعى از بناى اقتصادى اجتماعى, … .
نقدى است بر كتاب (آزمايشى چند درباره مفهوم مادى تاريخ) نوشته آنتونيو لابريولا.

پلخانف, گ.(ن بلتف). تكامل نظر مونيستى تاريخ. ترجمه جلال علوى نيا و سعدا ـ عليزاده. چاپ دوّم: تهران, نشر بين الملل, 1358,371ص.
اهم مباحث: كلياتى در مورد تاريخ و نظرياتى درباره تاريخ, ماده گرايى فرانسه در قرن هيجدهم, ماده گرايى جديد, روبنا بودن يا زيربنا بودن تاريخ.

پلخانف: گ.و. نقش شخصيّت در تاريخ. ترجمه خليل ملكى. چاپ سوم: تهران, 1356,74ص.
اهم مباحث: نيروى محركه تاريخ و نقش شخصيت در آن, نقش شخصيت در تاريخ, جبرى يا قدرى بودن منافى با فعاليت اجتماعى نيست, تركيب آزادى و ضرورت, انسان خود عاملى در جريان ضرورت, مكتب ضرورت تاريخى مطلق, آيا سجاياى شخصى در جريان تاريخ مؤثر است. حدود امكان تأثير شخصيّت در تاريخ, اوضاع و احوال اجتماعى كه مستلزم بروز استعدادهاى خاصى هستند, امكان و شرايط تأثير شخصيّت در تاريخ.

پوپو, كارل.ر.فقر تاريخيگرى. ترجمه احمد آرام. چاپ دوم: نشر شركت سهامى انتشارات خوارزمى, 1358, 190ص.
اهم مباحث: اعتقاد به سرنوشت تاريخى خرافه محض است, پيشگويى جريان تاريخ بشرى با روش علمى يا هر روش استدلالى ديگر غير ممكن است.

پوليستر, ژرژ. اصول مقدماتى فلسفه. ترجمه جهانگير افكارى. چاپ دوّم: تهران, شركت سهامى كتابهاى جيبى, 1358.212ص.
فصل پنجم كتاب شامل اين است: ماترياليسم تاريخى, تاريخ چگونه توجيه مى شود؟, تاريخ محصول انسان است, وجود اجتماعى و شرايط زندگى, مبارزات طبقاتى, محرك تاريخ.

پيمان, حبيب اللّه(پايدار).حيات و مرگ تمدّنها. تهران, انتشارات قلم, 1356, 151ص.
آيا بر طبق يك سنت (قانون) الهى كه ازلى و تغيير ناپذير است همه جوامع انسانى در همه طول تاريخ محكوم اند كه روزى منهدم شوند و به دردناكترين شكلى دچار رنج و عذاب گردند؟.
اهم مباحث: قرآن و دگرگونيهاى اجتماعى, ستمگرى عامل اوّل نابودى, تمدنها و نظامهاى اجتماعى, قيام منذرين براى دادن آگاهى و بسيج ناس به عنوان عامل دوم نابودى تمدنها ونظامهاى ستمگر اجتماعى, لحظه مرگ و هلاكت ستمگران چه موقع فرا مى رسد, بنيان نظام و جامعه ستمگر فرو مى ريزد, نابودى ستمگران و حاكميت صالحان و مستضعفان, تكامل عمومى جامعه در سايه استقرار نظام توحيدى مبتنى بر عدل و برابرى و تكوين مجدد نظام شرك و طبقاتى.

توسلى, غلام عباس. نظريه هاى جامعه شناسى. چاپ اوّل: تهران, سمت, 1369, 481ص.
فصل سوّم شامل مباحثى درباره فلسفه تاريخ و علم تاريخ است كه رابطه ميان فلسفه تاريخ و جامعه شناسى را بيان مى كند.

توسلّى, محمّد. فلسفه تاريخ از ديدگاه جامعه شناسى. تهران, نشر دانشكده فنى.1357,44ص.
جزوه كه در اصل سخنرانى دكتر محمد توسلى در دانشگاه فنى تهران بوده, شامل اين مباحث است: فلسفه تاريخ از ديدگاه جامعه شناسى, تعريف تاريخ و جامعه, تعريف فلسفه تاريخ, عقايد افلاطون و ارسطو و ابن خلدون, عقايد متفكران قرون 17 و 18, تكيه گاه جامعه شناسى, تعريف جريان تاريخى, جامعه شناسى توسط فونكيوناليسم.

توين بى, آرنولد. تحقيقى در باب تاريخ. ترجمه وحيد مازندرانى. چاپ دوّم: تهران, انتشارات توس, 1355,131ص.
اهم مباحث: جامعه, تمدن, فرهنگ, تحقيق تاريخ, در تكوين تمدّنها, قانون و آزادى در تاريخ, برخورد ميان تمدّنها در فراخناى جهان, برخورد تمدّنها در حول زمان, قانون و آزادى, و … .

توين بى, آرنولد. فلسفه نوين تاريخ. ترجمه د ـ بهاء الدين پازارگاد. چاپ دوم: نشر فروغى, 1356,126ص.
اهم مباحث: كتاب حاوى اصول و نظريات و فرضيه هاى تاين بى در تحليل و توجيه كل تاريخ بشر است كه شمه اى از آن در مورد فلسفه تاريخ و تاريخ تمدنهاست.
در ضمن كتاب مذكور تلخيص يك دوره ده جلدى به نام تاريخ جهان از آغاز تمدن بشر تا زمان معاصر تحت عنوان (تحقيقى در تاريخ) است.
چند فقره تقريظ كه از طرف مطبوعات ايران درباره اين رساله به چاپ رسيده است, در كتاب آورده شده است.

جعفرى تبريزى, محمد تقى. نقش شخصيتها در تاريخ يا عامل محرك تاريخ و نقش شخصيتها. بى جا, بى نا, بى تا. 32ص.

جعفرى, يعقوب. بينش تاريخى قرآن. چاپ دوم: تهران, نشر دفتر فرهنگ اسلامى, 1368,164ص.
اهم مباحث: تاريخ و زندگى, رابطه تاريخ و جامعه, كشف قوائد جامعه شناسى از تاريخ يا تاريخ در تداوم اعصار, تاريخ و اساطير, تاريخ نگارى در زمانهاى دور, تاريخ تحليلى و وقايع نگارى, مورخان اسلامى و تحليل تاريخ, عامل محرك تاريخ, حركت دوره اى تاريخ, قانونمندارى حركت تاريخ, قرآن و تاريخ, تاريخ و قرآن.

جعفرى, يعقوب. بينش تاريخى نهج البلاغه. چاپ اوّل: تهران, دفتر فرهنگ اسلامى, 1372,163ص.
اهم مباحث: بخش اوّل ـ كلياتى از تاريخ, نهج البلاغه و طرح مسائل تاريخى, اهتمام به تاريخ, عبرت آموزى از گذشتگان, ارائه نمونه هاى عينى, … پيشگويى درباره مهدى, تكرار تاريخ.
بخش دوّم ـ عوامل زمينه ساز در ساختارهاى تاريخى, … آزادى انسان در ساختن تاريخ, پيكار دائمى حق و باطل.
بخش سوّم ـ كارهاى خدا در تاريخ, جبر در بودن و آزادى در شدن, انسان در بوته آزمايش.
بخش چهارم ـ انگيزه هاى تحولات تاريخى, نظريه هاى گوناگون در تبيين حركت تاريخ, عامل هجوم و دفاع, عامل عصبيت, سنتهاى الهى در تاريخ, شكست و پيروزى, … .

الجندى,انور. اسلام و حركت تاريخ: رويا جديده فى فلسفة تاريخ الاسلام. چاپ هشتم: بيروت و قاهره, دارالكتاب لبنان ودارالكتاب المصرى, 1986م,
اهم مباحث: در باب اوّل از اسلام و تاريخ و در باب هشتم در مورد فلسفه تاريخ اسلامى و بروز حوادث تاريخ اسلام بحث كرده است.

چايلد, گوردن. تاريخ بررسى نظريه هايى درباره تاريخ گرائى. ترجمه محمد تقى فرامرزى. تهران, نشر مازيار, 1354, 105ص.
اهم مباحث: جامعه و علم و تاريخ, نمونه اى از يك نظم تاريخى, پيدايش سنت تاريخ نگارى, مفاهيم لاهوتى و جادويى نظم تاريخى, نظريه هاى طبيعى در باره نظم تاريخى, تاريخ به مثابه يك علم تطبيقى, تاريخ به مفهوم يك روند خلاق.

چايلد, گوردن. تطور اجتماعى. ترجمه احمد صبورى. تهران, نشر نيل, 1352,203ص.
اهم مباحث: قسمتى از كتاب درباره (عوامل عينى منفرد در مسير تاريخ) است.

حجتى كرمانى, على. ازبردگى روم قديم تا ماركسيسم. تهران, نشر مشعل دانشجو, 1369.
اهم مباحث: ماترياليسم تاريخى استالين, تطورات را در خط و سير تاريخ جبرى دانستن, بحث واقعيت تاريخى كه ماركس را محكوم مى كند, اساس قوانين تحول جامعه كه ماركس مى گويد, نقدى بر ماركس بالاخص ماترياليسم تاريخى, قانونمندى تاريخ از نظر ماركس و نقد بر آن, فرضيه يك بعدى انسان, از بردگى تا ماركسيسم, دوره گذرا و انتقالى.

حجتى كرمانى, على. متد ديالكتيك ماركسيستى. تهران, كانون نشر و پژوهشهاى اسلامى, بى تا, ص311.
اهم مباحث: روش ديالكتيكى ماركسيسم, ماترياليسم تاريخى, جهش تكاملى در اجتماع و تكامل نيروهاى توليد, يگانه عامل تغييرات تكاملى جامعه, و … .

حريرى, محمد يوسف. ملاحظاتى درباره ماركسيسم. قم, نشر ارشاد, 1359,135ص.
بخش چهارم كتاب: ماترياليسم تاريخى (نقدى است بر نظريه جبرى بودن تاريخ).

حزب جمهورى اسلامى. قرآن وتاريخ(جزوه شماره 5). تهران, نشر حزب جمهورى اسلامى, بى تا, 75ص.
اهم مباحث: فلسفه تاريخ, بينش ديالكتيكى يا ابزارى, بينش انسانى يا فطرى, دو تلقى از انسان تاريخ و قرآن, نظر به مجموع تاريخ, نظر به اجزاى تاريخ.

حق شناس, على محمد. بازگشت و ديالكتيك در تاريخ. تهران, نشر آگاه, 1358,53ص.
اهم مباحث: ديالكتيك در تاريخ بازگشت يك روند تكاملى در تاريخ, شرايط بروز بازگشت در تحولات تاريخى, بازگشت و ديالكتيك در تاريخ, آينده نگرى و پيامدهاى نا خواسته در تاريخ.

حميد, حميد. علم تحولات جامعه(پژوهشى در فلسفه تاريخ و تاريخگرايى علمى). تهران, نشر امير كبير, 1352.
اهم مباحث: فلسفه تاريخ, جوهر تاريخ, تاريخ و قانون تحول كلان سرمايه دارى معاصر و فلسفه تاريخ, انگلستان در برخورد با فلسفه تاريخ. جامعه شناسى تاريخى.

خيل, پيتر. استفاده و سوء استفاده از تاريخ. ترجمه حسن كامشاد. چاپ اوّل: نشر آموزش انقلاب اسلامى(شركت سهامى), 1372,141ص.
اهم مباحث: پيدايش تاريخ يعنى تغيير, حركت شرط ضرورى پيدايش تاريخ است, نظر بعضى دانشمندان در مورد تاريخ, پيامدهاى فلسفى اصالت تاريخ, سوء استفاده از تاريخ.

دورانت, ويل. درسهاى تاريخ. ترجمه احمد بطحائى. چاپ اوّل: تهران, شركت سهامى كتابهاى جيبى با همكارى مؤسسه انتشارات فرانكلين. 1350,184ص.
اهم مباحث: تاريخ و خلق و خوى انسان با تاريخ, دين و تاريخ, سوسياليسم و تاريخ, تاريخ و جنگ, نژاد و تاريخ, معنى كلى تاريخ, تاريخ و كره زمين, زيست شناسى و تاريخ, اخلاق و تاريخ, اقتصاد و تاريخ, حكومت و تاريخ رشد و زوال, آيا پيشرفت واقعيت دارد؟.

دورانت, ويل. لذات فلسفه(پژوهشى در سرگذشت و سرنوشت بشر). ترجمه عباس زرياب. چاپ هفتم: تهران, نشر آموزش انقلاب اسلامى(شركت سهامى), 1371,519ص..
بخش ششم از فصل چهاردهم در زمينه فلسفه تاريخ بحث مى كند با اين عناوين: معنى تاريخ, بيان تاريخ بر پايه دين بيان جغرافياى تاريخى, بيان نژادى تاريخ, بيان اقتصادى تاريخ, بيان معنوى و روانشناختى تاريخ, تاريخ مركب.

رادمنش, عزت اللّه. تاريخ در قرآن. چاپ دوّم: مشهد, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى, 1371. 167ص.
اهم مباحث: تاريخ و فلسفه تاريخ از نظر قرآن, سيكل مستمر و متكامل, تاريخ و هدف و تاريخ با هدف, تاريخ و افسانه و اساطير و مشيت الهى, مدينه فاضله, انسان واقعى و مدينه واقعه در تاريخ قرآن, قهرمان پرستى (اروئيسم) مكتب اصالت ناس, طرح تاريخ در قرآن و فن و نگارش آن در قرآن, روش تبليغ غير مستقيم, قوانين هميشگى و مستمر در تاريخ, تكرار در تاريخ, جهان بينى تاريخى در قرآن, فضاى جهان بينى تاريخ اسلام, روشهاى ديگر تاريخنگارى در قرآن اصالت اسوه ها, و … .

رادمنش, عزت اللّه. كليات عقايد ابن خلدون درباره فلسفه, تاريخ و تمدن. تهران, نشر قلم, 1357. 303ص.
اهم مباحث: كليات عقايد ابن خلدون درباره فلسفه تاريخ و تمدن, عصبية, منشأ عصبيّة, انواع عصبية, نقش عصبية و دين, آيا بشر طبعاً اجتماعى است, ابن خلدون و محيط جغرافيايى, اثر آب و هوا در اخلاق و سرشت انسان, حكمران و حكومت, اخلاق و دين, ثروت و قدرت اقتصادى, صنايع, جمعيت, رواج لوكس, سقوط دين و اخلاق, انحطاط دولت و تمدن و علل آن, تقليد مغلوب از سلطه گر و بالعكس, فهرست اعلام و اصطلاحات.

راسل, برتراند. درك تاريخ. ترجمه يد اللّه طوسى. چاپ اوّل: نشر كتابخانه سينا, 1341, 80ص.
اهم مباحث: درك تاريخ, تقسيم تاريخ, پيدايش تمدن, مراحل ابتدايى تاريخ, فرضيه هگل درباره تاريخ.

رفيعى, على. تاريخ مندى سوسياليسم. چاپ اوّل: انتشارات فلسطين, بى تا, 79ص.
اهم مباحث: تغيير كمونيسم نوين از تاريخ, نظريه مادى درباره تاريخ, مبارزه طبقاتى, و … .

رقابى, حيدر. چشمه هاى فلسفى تاريخ. تهران, نهضت زنان مسلمان, بى تا.
اهم مباحث: دامنه گسترده فلسفه تاريخ, آينه گرايى تاريخ, ماهيت تاريخ, تاريخ در تنزيل, سنتهاى تاريخ در قرآن, فلسفه تاريخ و جهان سوم, تاريخ در راه بى نهايت, پژوهشى در فلسفه تاريخ, و ….

رهجو, حسين. تحليلى تاريخى از دو مفهوم قرآنى. تهران, انتشارات قلم, 1356. 59ص.
اهم مباحث: 1.آيات و ترجمه, مفهوم نعمتها, مفهوم ارض مقدس از زاويه ربوبى و ديدگاه بنى اسرائيل, عمل و ايمان, شخصيّت در تاريخ, خلاصه و نتايج. 2. آيات و ترجمه, مفهوم قريه, اقتصاد روز دوشنبه اى, نقش انگيزه ها.

رهنورد, زهراء. موضع گيرى طبقات اجتماعى يا فرايند انحطاط يك جامعه در قرآن. تهران, انتشارات قلم, 1357. 183ص.
اهم مباحث: قوانين حاكم بر تاريخ,(ص 11 ـ 22), نذيران يا ادامه دهندگان رسالت تاريخى انبيا(ص 23 ـ 34).

زرافشان, ناصر. سيرى در فلسفه و فلسفه تاريخ. تهران, نشر زنده رود, 1358.
اهم مباحث: نظريه تكاملى, جامعه, مقدمات تاريخ, برخورد مادى با تاريخ, ايده آليسم و تكامل تاريخ, فلسفه تاريخ.

زمانى, محمد رضا. فرايند تاريخى و روابط اجتماعى ـ توليدى. بى جا, انتشارات بيژن جزئى, 1356.
اهم مباحث: خصلتهاى اجتماعى طبقات و ادوار تاريخى, حركت انتقالى, نقش ابزار در دگرگونى فرهنگ اجتماعى, انسان تاريخى, رابطه متقابل فردى.

سارتر, ژان پل. اگزيستانسياليسم و اصالت بشر. ترجمه دكتر مصطفى رحيمى. چاپ پنجم: تهران, نشر مرواريد.109ص.
قسمتى از كتاب در مورد اگزيستانسياليسم و واقعيت تاريخ بحث مى كند.ص 91.

سبحانى, جعفر. تحليلى از فلسفه ماركس. چاپ دوم: قم, نشر هادى, 1360. ص288.
كتاب نقد و يا رد نظريات ماركسيسم است و در درس نخست آن, بحث از ماديگرى تاريخى و درس ششم بحث از تحولات تاريخى و متد ديالكتيك, و آيا در صحنه تحولات تماشاگريم يا بازيگر, جبرى گرى در سير تاريخ همان قضا و قدر تحريف شده است. و در درس هشتم بحث از اينكه تأثير عوامل خارجى در تحولات اجتماعى مى باشد.

سبحانى, جعفر. ماركسيسم و مذهب. قم, نشر پيام آزادى, 1358.
اهم مباحث: فرضيه هاى ماركسيستى كه فرضيه سوّم آن راجع به مادى گرايان حوادث و وقايع تاريخى جهان كه با علل مادى توجيه و تفسير مى كنند و براى هر پديده اى يك علت مادى چه ذهنى و چه عينى تعيين مى كنند, ماركسيسم و نيروى محرك تاريخ, زير بنايى و رو بنايى تاريخ.

سبحانى, جعفر. ماركسيسم و نيروى محرك تاريخ. قم, نشر پيام آزادى, 1358. 160ص.
اهم مباحث: كتاب در مورد فلسفه تاريخ و نيروى محرك تاريخ بحث مى كند و در حقيقت نقدى است بر نظريه ماركس و هگل در مورد تاريخ يا ردّ نظريه تاريخى آنها, تعريف علم تاريخ و فلسفه تاريخ و مقصود از تاريخ چيست را توضيح مى دهد.

ستوده, ح. فلسفه نظرى تاريخ: فلسفه علم تاريخ. چاپ اوّل: تهران, نشر دفتر كتابهاى اسلامى, 1357. 56ص.
اهم مباحث: در فلسفه نظرى تاريخ: معرفتى كه در آن از حركت, محرك, مسير, هدف موجودى به نام تاريخ بحث مى شود. و سه سؤال كه فلسفه نظرى به پاسخ آنها مى پردازد عبارتنداز: تاريخ به كجا مى رود, چگونه مى رود, از چه راهى مى رود؟.

سروش, عبد الكريم. فلسفه تاريخ. چاپ اوّل: تهران, 1357.
اهم مباحث: فلسفه نظرى تاريخ و فلسفه علم تاريخ و مباحثى در مكتب ما يعنى: مكتب ما چگونه به تاريخ مى نگرد و از آن چگونه بهره جسته است كه دو گونه مى باشد نظر بر مجموع تاريخ و نظر به اجزاء تاريخ.

سگال, م. ايلين اى. انسان در گذرگاه تاريخ. ترجمه م, زمانى. تهران, نشر كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان, 1351.
اهم مباحث: سير انسان و حركت او در طول تاريخ, ديد انسان نسبت به گذشته و رسيدن انسان به علم, فاتحان و مغلوبان(تاريخ هم مدعى است و هم مدافع).

سيد نى, هوك. قهرمان در تاريخ. ترجمه ا.آزاده. تهران, نشر بنگاه ترجمه و نشر كتاب, 1350. 242ص.
اهم مباحث: قهرمان به عنوان حادثه و مسأله, قهرمان فكر و جبر اجتماعى ماركسيسم ارتدوكسى, (اگر) در تاريخ درباره قوانين حركت جريان تاريخى.

شريعتى, على. اسلام دين تاريخ. تهران, بى نا, 1390. 38ص.
اهم مباحث: بينش تاريخى و عدل, جبر تاريخ و عدم خاتميّت براى تاريخ, سرنوشت تاريخى, دين رفته از تاريخ را برگرداندن توسط حسين(ع), قابيل در تاريخ سه چهره دارد.

شريعتى, على. اسلام شناسى(فلسفه تقدير علمى تاريخ). تهران, نشر حسينيه ارشاد, 1352.
بخشهاى آخر كتاب: فلسفه تاريخ, توحيد يك فلسفه تاريخ, عامل محرك تاريخ, حركت تاريخ بر اساس تهاجم, تدافع و … انقلاب دائمى, ماركس و نظر به شخصيّت. فلسفه تقدير علمى تاريخ, كشف قوانين علمى حركت تاريخ نه ايدئولوژى, و ….

شريعتى, على. اگر پاپ و ماركس نبودند. تهران, نشر حسينيه ارشاد, بى تا. 48ص.
اهم مباحث: مكتوب از چندين قسمت تشكيل يافته: اگر پاپ و ماركس نبودند, با قرآن و كامپيوتر, نماز شدن انسان, نگاهى به تاريخ فردا.

شريعتى, على. انسان و تاريخ. تصحيح و مقدمه سيّد محمد مهدى جعفرى. تهران, نشر قلم, 1358.
اهم مباحث: تاريخ علمى شدن انسان, شخصيّت تاريخى انسان, ريشه بينش امروزى تاريخ بر مبناى ايده آليسم مطلق هگل, سير تاريخ در مكتب ماترياليسم, آدمى را جبر محيط مى سازد, اصالت انسان يا اصالت تاريخ, علم تاريخ و موضوع تاريخ, مكتب تاريخى جامعه شناسان.

شريعتى, على. بررسى تاريخ. تهران, نشر شركت سهامى خاص, بى تا.
اهم مباحث: نقش شخصيتها, عناصر سازنده و نگاه دارنده مكتب.

شريعتى, على. بينش تاريخى شيعه (سخنرانى). چاپ اوّل: تهران, نشر جواد, 1357.
اهم مباحث: بينش تاريخى شيعه, بينشهاى تاريخى اديان و مقايسه آن با شيعه, اسلام دين تاريخ است, و….

شريعتى, على. تاريخ و ارزش آن در اسلام (جزوه). بى جا, بى نا, بى تا.24ص.
مكتوب كه به صورت جزوه است از محتواى تاريخ به معناى قديمى, انسان آينده را نيازمند است كه بشناسدش, تاريخ به معناى علم شدن انسان, تاريخ رودخانه اى است, تاريخ يك سير جبرى است, تاريخ عبارتست از مطالعه كيفيّت تبديل اين حيوان به نوع برتر يعنى انسان, ببينيم تاريخ معنى كاملاً انقلابى غير قابل مقايسه با ارتجاع است بحث مى كند.

شريعتى, على. زن مسلمان بضميمه جبر تاريخ. تهران, بى نا, 1354.
در بخش دوم كتاب از جبر تاريخ كه پياده شده از نوار است و مبحث عمده آن جبر تاريخ از نظر ماركسيسم, نظر الهيون, فلسفه تاريخ و كلمات در قرآن.

شريعتى, على. فلسفه تاريخ. تهران, نشر حسينيه ارشاد, 1352. 36ص.
اهم مباحث: عامل محرك تاريخ, موتور تاريخ, حركت تاريخ بر اساس تهاجم و تدافع, لزوم نو كردن مذهب, و ….

شريعتى, على. فلسفه تاريخ در اسلام. تهيه و تنظيم حميد رضا اسماعيلى با مقدّمه احسان شريعتى. تهران, 1359. 171ص.
اهم مباحث: معنى تاريخ و ارزش آن در اسلام, فلسفه تاريخ, توحيد به عنوان فلسفه تاريخ, نظر مكاتب مهم درباره فلسفه تاريخ, جبر تاريخ, عامل محرك تاريخ, نقش ذكر و آگاهى در حركت تاريخ, رسالت روشنفكران.

شكورى, ابوالفضل. آشنايى مقدماتى با فلسفه تاريخ (تحليلى از مفهوم زيربنا و روبنا در جامعه و تاريخ). نشر احقاف. 1358.
اهم مباحث: جامعه و تاريخ, حركت تاريخ, تحليل حركت آن و انعكاس حزبى(تقسيم طولى جامعه).

شيرازى, سيد محمّد. ماركسيسم در آستانه سقوط. ترجمه ذكر اللّه احمدى. بى جا. نشر كانون نشر انديشه هاى اسلامى, 69ص.
در قسمتى از كتاب: اشكالاتى بر اصول چهارگانه (تمام اجزاء ماده و فكر همواره بر اساس تز و آنتى تز و سنتز در حال حركت است, تمام اجزاء ماده در اين عالم بر روى تأثير يكديگر متقابل دارد, هر چيز تبديل به چيز بهتر از خود مى شود, اجتماع نيز محكوم به سرنوشت ماده و ذهن است) و ادوار پنجگانه ماركس ( كمون اوليه, برده دارى, فئوداليسم, سرمايه دارى, سوسياليسم) را مطرح كرده و نظريه ماركس را نسبت به جبر تاريخى و محرك تاريخ در چند صفحه (63 ـ 69) رد نموده است.

صدر, محمد باقر. انسان مسؤول و تاريخ ساز از ديدگاه قرآن. ترجمه محمد مهدى فولادوند. تهران, نشر ميزان, 1359. 138ص.
اهم مباحث: انديشه قرآنى درباره قوانين تاريخى با اشكال مختلف, قانون تاريخ كوركورانه نيست, قوانين تاريخ جنبه خدايى دارد, اراده و اختيار انسان و رفع اين توهم نادرست كه ميان سنن تاريخى و اراده و اختيار آدمى تناقضى نيست و غلط است اينكه گويند: اگر جبر تاريخ و قوانين هستى بر ما حاكم است ديگر براى انسان اختيار معنا ندارد, قلمرو علوم طبيعى و ساير پديده هاى هستى از قلمرو قوانين تاريخى جدا است, شناسايى قوانين تاريخى در قرآن به اشكال مختلف.

صديقى, عبدالحميد. تفسير تاريخ. ترجمه جواد صالحى. چاپ دوّم: تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1362. 204ص.
اهم مباحث: تفسير تاريخ, ديدگاه زيست شناسانه تاريخ, فلسفه تاريخ از ديدگاه هگل, تاريخ از نظر ماده گرايى, تفسير اسلامى تاريخ.

طاهائى, سيد على اكبر. بررسى انتقادى ماركسيسم. بى جا, نشر زنان مسلمان, 1359. ص164.
اهم مباحث: ماترياليسم تاريخى, قوانين كلى تكامل اجتماعى, تفسير تاريخ از مناسبات اقتصادى, تفسير اقتصادى از تاريخ ماركسيسم و جامعه شناسى, انتقاد از تحليل تاريخى ماركس.

طاهرى, حبيب اللّه. تاريخ از ديدگاه ماركس و اسلام. چاپ اوّل: قم, نشر مؤسسه در راه حق, 128ص.
اهم مباحث: اهميت تاريخ, فرق سه گانه بين تاريخ نقلى و علمى, … , دو ايراد بر تاريخ و جواب آن, اثبات ماديت تاريخ از محرك تاريخ و نظرات در مورد آن, منزلگاه تاريخ, تاريخ و ماهيت آن, محرك و هدف تاريخ از نظر اسلام.

فارسى, جلال الدين. درسهايى درباره ماركسيسم. تهران, نشر روزبه, 1354. 328ص.
اهم مباحث: نظريه مادى درباره تاريخ, ماترياليسم تاريخى, قوانين تحولات اجتماعى, نيروى محركه جامعه, قوانين حاكم بر تاريخ جامعه, و….

فروتن, غلامحسين. مبانى ماترياليسم تاريخى. تهران, نشر مؤسسه انتشارات فرهنگى صداى خلق, 1356. 130ص.
اهم مباحث: ماترياليسم تاريخى علم, قانونمندى تكامل جامعه, ساخت اقتصادى اجتماعى, ماترياليسم تاريخى به مثابه فلسفه, پيدايش ماترياليسم تاريخى, حزّبيت ماترياليسم تاريخى, پيدايش طبقات و تركيب طبقاتى جامعه.

….فلسفه تاريخ و جامعه شناسى تاريخى. بى جا, بى نا, بى تا.
اهم مباحث: جوهر تاريخ, گوناگونى فلسفه هاى تاريخى, تاريخ و قانون تحوّل, كلان سرمايه دارى معاصر و فلسفه تاريخ, انگلس در برخورد با فلسفه تاريخ, جامعه شناسى تاريخى, مفاهيم اساسى جامعه شناسى تاريخى, جامعه شناسى تاريخى علوم اجتماعى.

كار, ادواردهالت. اى. اچ. كار. تاريخ چيست؟ ترجمه دكتر حسين كامشاد. چاپ سوم: تهران, نشر خوارزمى, 1356.
كتاب كه پياده شده سخنرانى است حاوى مطالبى چون: عليت در تاريخ, تاريخ به منزله پيشرفت, افق رو به گسترش … مى باشد.

كاسمينسكى. نقد فلسفه تاريخ آرنولد توين بى. ترجمه على كشتگر. و. ع. نوريان.
اهم مباحث: مباحث آرنولد توين بى را مى آورد و بر آن نقد و تحليل مى كند.

كريمى, حسين. فلسفه تاريخ. تهران, نشر جهاد دانشگاهى دانشگاه صنعتى شريف, 1361. 93ص.
اين اثر به برخى از مقوله هاى فلسفه تاريخ (محرك و بستر) كه با اتكاء بر ديدگاههاى اسلامى به نقد ماترياليسم تاريخى و ديگر مكاتب فلسفه تاريخ مى پردازد.

كونفورت, موريس. ماترياليسم تاريخى. تهران, نشر ايران, 1358. 184ص.
اهم مباحث: قوانين بنيادى تكامل اجتماعى, رو بناى اجتماع, ماترياليسم و علم جامعه, شيوه انسانى زندگى, درك ماترياليسم تاريخ, افكار طبقاتى و سلطه طبقاتى.

گروه تحقيقات. نيروى سازنده تاريخ. بى جا, بى نا, بى تا.
اهم مباحث: مكتوب كه به صورت جزوه است در مورد نيروى سازنده تاريخ و تاريخ را چه كسى مى سازد (قواى سازنده تاريخ) بحث مى نمايد.

گورويچ. ديالكتيك يا سير جدالى و جامعه شناسى. ترجمه حسن حبيبى. تهران, نشر شركت سهامى انتشار, 1351. 362ص.
اهم مباحث: ديالكتيك ميان جامعه شناسى و تاريخ, واقعيت تاريخى.

ماركس ـ انگلس ـ لنين. ديناميسم تحول جامعه. ترجمه مهدى سپهر.
اهم مباحث: بنيانهاى ماترياليسم تاريخى, تفسير ماترياليسم تاريخى, مفهوم نوينى از تاريخ, ….

ماركس و ديگران. ماترياليسم تاريخى و ماترياليسم ديالكتيك. 48ص.
اهم مباحث: درك مادى تاريخ, نظريات بعضى از دانشمدان و فيلسوفان, ماترياليسم در مقابل ايده آليسم.

ماركس ـ انگلس ـ لنين. مبانى ماترياليزم تاريخى. ترجمه ز ـ پ ـ آمين. چاپ اوّل: تهران, نشر چكيده, 1359.
اهم مباحث: ماترياليسم تاريخى, قانون تكامل در تاريخ بشر, تئورى ماركسيستى تاريخى, پيشرفتهاى مدرن تاريخ (علم تاريخ), تاريخ و فرد يعنى نيروهاى محرك تاريخ, انسانها خود تاريخ خويش را مى سازند, ماترياليزم تاريخى نه به مثابه فرمولى مجرد در علم تاريخ, ….

ماركوزه, هربرت. خرد و انقلاب. ترجمه محسن ثلاثى. چاپ اوّل: تهران, نشر سازمان انتشارات جاويدان, 1357. 522ص.
اهم مباحث: زمينه تاريخى اجتماعى, فلسفه تاريخ, از فلسفه تا نظريه اجتماعى, ديالكتيك ماركس, … .

مدرسى, مرتضى. فلسفه تاريخ و اجتماع. بى جا, نشر متين, 1352. 212ص.
اهم مباحث: سير تاريخنگارى در اروپا, ابن خلدون و فلسفه تاريخى او, ابن خلدون وويكو, ابن خلدون و مالتون انگليسى, ابن خلدون و دوركيم, فلسفه تاريخ و جامعه شناسى, ابن خلدون و اسپنسر, ابن خلدون از نظر مستشرق روسى.

مرتضوى, جمشيد. ضرورت و فلسفه تاريخ. تهران, نشر مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران, 1356.
فصل چهارم: رسالت انسان و ضرورتهاى تاريخ; فصل پنچم: نقش شخصيت در تاريخ با توجّه به جبر اجتماعى و ضرورتهاى تاريخى و عليت اجتماع و ديناميسم تاريخ.

مصباح يزدى, محمد تقى. جامعه و تاريخ در قرآن. چاپ دوّم: قم, نشر سازمان تبليغات اسلامى, 1372.
مباحث بخش سوم: قانونمندى تاريخ و نظريه هگل و نظريه ماركس, قوانين اجتماعى و تاريخى و آزادى انسان, تكامل در جامعه و تاريخ, بخش چهارم: جامعه و فرد. بخش پنجم: تأثير فرد در جامعه. بخش ششم: ماديت تاريخ, و ….

مصباحى, غلامرضا. ماترياليسم تاريخى. قم, نشر محمّد, بى تا.
اهم مباحث: نظرات تكاملى, ماترياليسم تاريخى, ماترياليسم تاريخى و واقعيت, بر اساس ماترياليسم تاريخى, بررسى ماترياليسم تاريخى بطور كلى, ماركسيسم و تكامل نيروى توليد.

مطهرى, مرتضى. اسلام و مقتضيات زمان. تهران, صدرا, 1370. 258ص.
اهم مباحث: جبر تاريخ از ديدگاهها, نيروى محرك تاريخ چيست؟, نظريه جبر اقتصادى تاريخ و بررسى آن, نظريه جبر اقتصادى تاريخ و بررسى آن, جامعه و تاريخ از نظر قرآن.

مطهرى, مرتضى. انسان و سرنوشت. تهران, نشر صدرا, 141ص.
بخشى از كتاب در زمينه (زمان از نظر فلسفه تاريخ) است.

مطهرى, مرتضى. تكامل اجتماعى انسان. چاپ نهم: قم, نشر صدرا, 1374. 211ص.
اهم مباحث: تكامل انسان در تاريخ, نقش انبيا و دين در تكامل تاريخ, بدبينى و يأس نسبت به سرشت بشر و آينده بشريت.

مطهرى, مرتضى. تكامل اجتماعى انسان. قم, نشر اسلامى, 61ص.
بخشى از كتاب: معنى تكامل تاريخى چيست؟

مطهرى, مرتضى. تكامل اجتماعى انسان در تاريخ. چاپ سوم: تهران, نشر دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى, 1341. 69ص.
اهم مباحث: تكامل انسان در تاريخ, تكامل طبيعى و اجتماعى, آيا تاريخ انسان را ساخته يا انسان تاريخ را به وجود آورده؟, نقش انبياو دين در تكامل تاريخ.

مطهرى, مرتضى. جامعه و تاريخ. قم, نشر اسلامى, 309 ـ 482ص.
اهم مباحث: تاريخ چيست؟ تاريخ علمى و عليت در تاريخ, ماديت تاريخ, نقش شخصيت در تاريخ, تطور تاريخ, ….

مطهرى, مرتضى. فلسفه تاريخ. چاپ سوم: قم, نشر صدرا, 1371. 314ص.
اهم مباحث: كتاب حاضر درسهاى استاد در سالهاى 1355 ـ 1357 بر مبناى كتابهاى (لذات فلسفه) ويل دورانت و (تاريخ چيست؟) اى. اچ. كارو (ماركس و ماركسيسم) آندره پى تير است, با اين مباحث: عوامل محرك تاريخ, ارزش تاريخ, جامعه و فرد, تاريخ و علم, تاريخ و مذهب, تاريخ و اخلاق, عليّت در تاريخ, تكامل تاريخ, پيش بينى آينده.

مطهرى, مرتضى. قيام و انقلاب مهدى از ديدگاه فلسفه تاريخ. چاپ پنجم: قم, نشر صدرا, 1398ق. 134ص.
اهم مباحث: قرآن و تاريخ, توجيه و تفسير تكامل تاريخ, دو شيوه مختلف در تفسير تاريخ, ديالكتيك تاريخ, مناسبات اقتصادى در تفسير تكامل تاريخ, بينش انسانى يا فطرى تاريخ, نبرد پيشبرنده تاريخ, مراحل و حلقات ماركسيستى تاريخ, تلقى قرآن از انسان و تاريخ.

مطهرى, مرتضى. ماركس و ماركسيسم (دفتر سوم). قم, نشر صدرا
اهم مباحث نقدى بر ماركس و ماركسيسم, ماترياليسم تاريخى و از خود بيگانگى فوير باخ, ماترياليسم تاريخى ماركس, فلسفه تاريخ ماركس و قوانين حاكم بر تاريخ قابل كشف نيست, قهرمانان در تاريخ, نظريه ابن خلدون كه عصبيت را محرك تاريخ مى داند.

مطهرى, مرتضى. نقدى بر ماركسيسم. چاپ اوّل: قم, نشر صدرا, 1363. 349ص.
اهم مباحث: مادى گرايى تاريخى, نگرش تاريخى اقتصاد, نظريات ديگر در مورد فلسفه تاريخ, ماترياليسم ديالكتيك تاريخى و مبارزه طبقاتى.

موحد, س.ا.ا. انتظار= فلسفه تاريخ(از سرى آموزشهاى ايدئولوئيك فلسفه تاريخ) جزوه. تهران, نشر انقلاب, 1359. ص24.
اهم مباحث: حركت جامعه و مردم در بستر زمان مفهوم تاريخ است: پديد آورنده تاريخ چيست؟ اصول سه گانه انتظار (سه مرحله تكامل), رابطه منتظر آگاه و منتظر ناآگاه, وظيفه منتظر ايده آل (مؤمن, روشنفكر).

مهدى, محسن. فلسفه تاريخى ابن خلدون. ترجمه مجيد مسعودى. تهران, نشر بنگاه ترجمه و نشر كتاب, 1358. 360ص.
اهم مباحث: خصوصيات تاريخى زمان ابن خلدون, خصوصيات تاريخى, از تاريخ تا علم عمران, بحث جدلى يا ديالكتيك ابن خلدون درباره تاريخ, تاريخ و حكمت.

نزنانوف, ويكتور. منطق تاريخ. ترجمه هـ ـ ن, تهرانى. چاپ اوّل: تهران, نشر روزبه, 1359. 121ص.
اهم مباحث: آيا پيشرفت جامعه انسانى بر اساس يك روند قانونمند انجام مى گيرد؟, چه نوع شيوه هاى توليدى در تاريخ جامعه انسانى شناخته شده؟ دوران گذار از سرمايه دارى به سوسياليسم, قوانين عام و ويژگيهاى خاص دوران گذار, و… .

نف, امرى. فلسفه تاريخ. ترجمه دكتر عبد اللّه فريار. تهران, نشر فرانكلين, 1340. 268ص.
اهم مباحث: كلياتى درباره فلسفه تاريخ شامل: حركت و محرك و مبدأ تاريخ.

نهضت زنان مسلمان. فلسفه تاريخ(دفتر 85). تهران, 29ص.
اهم مباحث: فلسفه تاريخ به دو نوع معرفت اطلاق مى شود: فلسفه نظرى تاريخ و فلسفه علم تاريخ, نظريات بعضى از دانشمندان در مورد فلسفه تاريخ و ماترياليسم تاريخى.

نيك آئين, امير. ماترياليسم ديالكتيك و ماترياليسم تاريخى (كتاب دوّم ـ ماترياليسم تاريخى). چاپ سوم: نشر حزب توده ايران, 1358. ص376.
اهم مباحث: موضوع علم ماترياليسم تاريخى, تعريف علم ماترياليسم تاريخى و اهميت آن, جاى ماترياليسم تاريخى در سلسله عقايد و آراى اجتماعى, در فصل دوم طبيعت, جامعه و فرد, محيط جغرافيايى و سرنوشت انسان, عامل قاطع در تكامل اجتماعى, قانونمندى در روندهاى اجتماعى (تكرار در تاريخ) مفرد و عام, قانونمندى در روندهاى اجتماعى (جبر تاريخ ـ عينى و ذهنى) شخصيت در تكامل تاريخ, اشكال تاريخى تجمع مردم, … .

والش, دبليو.اچ. مقدمه اى بر فلسفه تاريخ. ترجمه بهاء الدين علائى طباطبايى. تهران, نشر امير كبير, 1363. 233ص.
اهم مباحث: فلسفه تاريخ و علوم, تبيين تاريخ, حقيقت و واقعيت در تاريخ, فلسفه نظرى تاريخ (كانت و هردر و هگل).

هارنكو, مارتا. مفاهيم بنيادى تئورى علمى تاريخ. ترجمه ت. مهتاب. چاپ اوّل: تهران, نشر شباهنگ, 1360. 243ص.
اهم مباحث: فصل يازدهم: تئورى هگلى تاريخ, تئورى ماركسيستى تاريخ, ماترياليسم تاريخ, تئوريهاى حوزه اى, سطح تحقيق يابى ماترياليسم تاريخى, علم شكل بنديهاى اجتماعى, علم شرايط موجود سياسى, ماترياليسم تاريخى دو انحراف از تئورى ماركسيستى تاريخ.

هگل, گ. و. ف. خدايگان و بنده. ترجمه حميد عنايت. چاپ چهارم: تهران, نشر خوارزمى, 1368.
پيشگفتار: مراحل تاريخ در ديدگاه هگل, مرحله سير تاريخى انديشه, ذهن بشر با تحول اين انديشه بسوى خود آگاهى پيش مى رود تا به عقل برسد, ارسطو بندگى را براى پيشرفت ضرورى مى دانسته, نظر فيخته راجع به هدف تاريخ, شروع تاريخ بنظر هگل از مرحله خدا يگان و بنده آغاز مى شود و فهم فلسفه تاريخ بدون فهم اين مرحله ممكن نيست.

هگل, گ.و. عقل در تاريخ. ترجمه حميد عنايت. تهران, نشر علمى دانشگاه صنعتى شريف, 1336. 315ص.
اهم مباحث: تحليلى در امر تاريخ, سير تاريخ جهانى, آغاز تاريخ, جريان تكامل تاريخ, گونه هاى تاريخ نويسى, بخش بندى تاريخ جهانى, … .

ياسپرس, كارل. آغاز و انجام تاريخ (مبدأ و غايت تاريخ. ترجمه محمد حسن لطفى. چاپ دوّم: تهران, نشر خوارزمى, 1373. 367ص.
اهم مباحث: معنى و فايده تاريخ, مرزهاى تاريخ, ساختهاى بنيادى تاريخ, وحدت تاريخ, آگاهى تاريخى تازه ما, چيرگى بر تاريخ.

يروفه يف, ن. آ. تاريخ چيست؟. ترجمه محمد تقى زاده, 1360. 206ص.
اهم مباحث: شامل سخنرانيهاى مؤلّف در دانشگاه دولتى مسكو در دانشكده تاريخ, با اين مباحث: پيدايش علم تاريخ, ماركسيسم و علم تاريخ, گردآورى اطلاعات تاريخى مورخ در هنگام عمل (قانون … درك و تعميم تاريخ) نقش علم تاريخ.

فلسفه تاريخ به زبان عربى
ابن الازرق, ابو عبد الله.( ـ 896ق). بدائع السلك فى طبايع الملل (الملك) دو جلد. تحقيق وتعليق الدكتور على تسامى النشار. چاپ جديد: بغداد, منشورات وزارة الثقافه والفنون(دارالحريه للطباعة). 557« 535ص.
ابن الازرق از پيروان ابن خلدون و نظريات او را تحليل و بررسى كرده است.

اسماعيل, محى الدين. توينبى منهج التاريخ وفلسفه التاريخ. چاپ دوّم: بغداد, دار الشؤون الثقافيّة العامه, 1986م.86ص.
اهم مباحث: جدوى التاريخ, الوحده فى الكثره والتاريخ, محاولات فى الفكر التاريخى, المنهج … الحركة والمجتمع, نشوء الحضارات انهيار الحضارات.

بدوى, عبدالرحمن. احداث النظريات فى فلسفه التاريخ: مدخل جديد الى الفلسفه. الكويت, وكالة المطبوعات, 1979م. 320ص.
جديدترين نظريات انديشمندان غرب در زمينه بررسيهاى عقلى تاريخ بررسى شده است كه اهم مباحث آن عبارت است از: نسبيّت معرفت تاريخ, قوانين تاريخ, عنايت تاريخ, تاريخ گرايى مطلق, در پايان ديدگاه ياسپرس را در مورد فلسفه تاريخ تحليل نموده است.

بلتيه: انطوان غوبلو: جان جاك. المادية التاريخيه وتاريخ الحضارات. ترجمه الياس مرقص. بيروت, دارالحقيقه, 1980م.
كتابنامه به صورت زير نويس است و درباره ماديت تاريخ و ماهيت تاريخ بحث كرده است.

البهّى, محمد. الدين والدوله: من توجيح القرآن الكريم. بيروت, دارالفكر, 1391.
در تمهيد كتاب, بحثهاى درباره: حركت تاريخ (افقى يا دورانى), حركت تاريخ از نظرهاى مختلف, تمدّن و تطور, و… ارائه شده است.

توينبى, آرنولد. الفكرة التاريخى عند الاغربق. ترجمه لمعى المطبعى, مراجعه دكتر محمد صقر حقاچه. مصر, مكتبة الانجلو المصريه, 1966م. 258ص.
اهم مباحث: نظرى در مورد مورخان, فلسفه تاريخ, تطور و دورات الحضاره, تتابع التاريخ, شمول التاريخ, وحدة تاريخ, تعليل جوهر تاريخ, تأثير قوة البحر على التاريخ, مكان جغرافيايى در تاريخ و حديث و روايت در تاريخ.

الجابرى, حسين(دكتر). فلسفة التاريخ فى الفكر العربى المعاصر(القسم الاوّل) ع. بغداد: دارالشؤون الثقافيه العامه(جامعة البغداد) 1993م.
اهم مباحث: عنايت تاريخ, تفسير تاريخ, حركت تاريخ, ساخت تاريخ, قواى محركه تاريخ, عرب و تفسير الرسال للتاريخ, صناعة التاريخ و قوة الماديّة, القوة الطبيعه, القوة السياسيه الروح القومى و وعى التاريخ, الكندى و فلسفته فى التاريخ.

دغيم, محمود السيد. المادية التاريخيّه بين الوهم والواقع.چاپ اوّل: بيروت, دارالحداثه, 1986م. 385ص.
اهم مباحث: موضوع المادية التاريخيّه, المادية الديالكتيكيه و المادية التاريخيّه, مفاهيم المادپاورقي: 1. سيد محمد باقر صدر, انسان مسؤول و تاريخ ساز, ترجمه محمد مهدى فولادوند(تهران: نشر ميزان, 1359),ص18. 2. كارل, پاسپرس. آغاز و انجام تاريخ, ترجمه محمد حسن لطفى (تهران: انتشارات خوارزمى, 1373). 3. ابن خلدون, ترجمه محمد پروين گنابادى (تهران: انتشارات علمى فرهنگى, 1336), ص 2. 4. ابن خلدون, فلسفه تاريخ, به كوشش محسن مهدى, ترجمه مجيد مسعودى (تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب, 1358).