نقدى بر تصحيح اللمعة الدمشقية
احسانى‌ سيد صادق

اللمعة الدمشقية، شهيد اول (734 - 786ق)، چاپ پنجم: قم، انتشارات ناصر، 1373. قطع جيبى، 320 ص.
كتاب اللمعة الدمشقية از آثار ارزشمند فقهى شيعه است كه به اختصار، به تمام ابواب فقه پرداخته است. اين كتاب، از ديرباز مورد توجه فقها و انديشمندان و محصلين علوم دينى قرار گرفته است و از همين رو، تا كنون شرحهاى فراوانى بر آن نگاشته شده است.
يكى از معروفترين نسخه‌هاى شرح لمعه، شرح شهيد ثانى به خط عبدالرحيم است و راه بازشناختن متن از شرح در اين نسخه، خطهايى است كه بالاى عبارات متن كشيده شده است. اما دقت لازم در آن به عمل نيامده است و چه بسا روى بعضى عباراتِ شرح، خط كشيده شده و گاه تصور شده عبارتى جزو شرح است و از شرح جدا نشده است.
بعضى از متنهاى لمعه، از شرح لمعه‌اى كه به خط عبدالرحيم است استخراج شده است كه در نتيجه، اضافات و افتادگيها در آنها فراوان ديده مى‌شود. با مقايسه بخشهاى مختلف از لمعه‌اى كه توسط انتشارات ناصر به چاپ رسيده، چنين به نظر مى‌رسد كه اين متن نيز برگرفته از همان نسخه است و يا از روى نسخه‌اى است كه از شرح مزبور گرفته شده.
به عنوان نمونه، كلماتى كه در عبارت زير با حروف سياه نوشته شده در هيچيك از نسخه‌هاى محور تحقيق ما، وجود ندارد، حال آنكه در نسخه مورد بررسى، چنين آمده است:
«الماء المضاف ما لا يصدق عليه اسم الماء باطلاقه و هو طاهر غير مطهّر لغيره مطلقا على الاصح و ينجس بالاتصال بالنجس و طهره اذا صار ماءً مطلقاً على الاصح و السؤر تابع للحيوان الذى باشره و يكره سؤر الجلال و آكل الجيف مع الخلّو عن النجاسة و الحائض المتهمة و سؤر البغل و الحمار و سؤر الفأرة والحيّة و ولد الزنا»(ص 16).
دقت بيشتر، بر اين اطمينان مى‌افزايد كه اين الفاظ، جزو لمعه نيست؛ زيرا بناى شهيد اول بر اختصار بوده است، و در صورت حذف آن الفاظ، خللى در معنا پديد نمى‌آيد. آنچه حائز اهميت است، وجود عبارات اضافه‌اى است كه د رمعنى تأثير دارد. نسبت دادن اين الفاظ به شهيد اول به هيچ روى درست نيست، اگر چه در واقع صحيح باشد. در قسمت «اضافات» فقط مواردى را يادآور مى‌شويم كه در سه نسخه محور بررسى وجود ندارد و در معنا تأثير دارد. در قسمت «افتادگى‌هاى متن»، ملاك ما اين است كه نبود لفظى موجب خلل در معنى شود و يا آن لفظ در هر سه نسخه زير وجود داشته باشد. اضافات و افتادگى‌ها در اين متن آنقدر فراوان است كه مى‌توان گفت اين متن با آنچه شهيد اول نگاشته است تفاوت زيادى دارد.
براى بررسى اين متن از لمعه، از سر نسخه زير استفاده شده و گاه به عنوان مؤيد، با رمزى كه براى هر يك انتخاب كرده‌ايم به آنها اشاره مى‌شود:
1. «الف» براى اشاره به نسخه خطى موجود در كتابخانه آيت اللَّه مرعشى نجفى به شماره 959؛ كاتب: ابراهيم بن على، *26* تاريخ تحرير: 951 قمرى (در زمان حيات شهيد ثانى)
2. «ح» براى اشاره به نسخه خطى موجود در كتابخانه آيت اللَّه مرعشى نجفى به شماره 866؛ تاريخ تحرير: محرم 863.(1) (77 سال پس از شهادت شهيد اول)
3. «ك» براى اشاره به متنى كه به همت آقاى على كورانى از روى نسخه خطى مربوط به سال 849 ق. تصحيح شده است.
گرچه منشأ برخى از اشكالات ياد شده در اين نوشتار، صرفاً اشتباه چاپى است، اما چون احتمال به اشتباه افتادن خواننده وجود دارد، آنها را نيز مى‌آوريم.
جهت پرهيز از اطاله مقال، تنها اشكالات اين نسخه را تا پايان كتاب صوم يادآورم مى‌شويم.
در خور توجه است كه از توضيحات گذشته روشن مى‌شود، منشأ اصلى عمده لغزشها در اين متن، انتشارات ناصر نيست.
اشكالات روى جلد
1. روى جلد، «المتن الاصلى» نوشته شده؛ اين در حالى است كه لمعه داراى متن غير اصلى (فرعى) نيست كه اين نسخه، متن اصلى آن باشد.
2. روى جلد آمده است: «المجلد الاول و الثانى»؛ حال آنكه لمعه يك جلد بيشتر نيست. ظاهراً منشأ اشتباه اين بوده كه شهيد ثانى (ره) آن را در دو مجلد شرح نموده است.
3. گذاردن علامت همزه (ء) روى همزه وصل نادرست است اما روى جلد و در عطف كتاب و نيز در صفحه اول، «أللمعة» نوشته شده است.
4. به كار بردن نام مختصر كتاب هرجا جايز باشد، روى جلد پذيرفته نست. جا داشت روى جلد «اللمعة الدمشقية فى فقه الامامية» يا «اللمعةالدمشقية فى مذهب الامامية»(2) نوشته مى‌شد.
كتاب طهارت و صلوة
1. مستحبات غسل ميت‌
«تغسيله على ساجّه مستقبل القبلة» (ص 23). عبارت صحيح، «ساجة» بدون تشديد و با تاء مدوّر است. شايد منشأ اشتباه اين بوده كه در شرح لمعه‌اى كه به خطر عبدالرحيم است، نقطه تاء روى جيم گذاشته شده و تشديد تصور شده.
2. وقت نمازهاى نافله
«نافلة الظهرين من الزوال الى اَن يصير الفى‌ء مقدار قدمين و للعصر اربعة اقدام» (ص 28). روشن است كه «الظهر» صحيح است (الف، ح، ك) نه «الظهرين».
3. وقت نماز
«فللظهر زوال الشمس المعلوم يزيد الظّلّ بعد نقصه» (ص 28). ظاهراً در اثر اشتباه چاپى، «بزيد» به صورت «يزيد» چاپ شده است.
4. پوشش در نماز
«يسقط سترالرأس عن الامة المحصنة و الصبية» (ص 29).
روشن است كه «المحضة» صحيح است (الف، ح، ك) نه «المحصنة».
5. وقت نماز عصر
«تأخيرها الى مصير الظّلّ مثله افضل» (ص 28). از توضيح شهيد ثانى استفاده مى‌شود كه وى عبارت را «مثله» خوانده است؛ ليكن در نسخه‌هاى «الف»، «ح» و «ك» كه از قديمى‌ترين نسخه‌هاى لمعه محسوب مى‌شوند، «مثليه» ضبط شده است.(3) جا دارد تحقيق لازم در اين زمينه صورت گيرد.
6. احكام اذان و اقامه
«يستحب رفع الصوت بهما للرجل و الترتيل فيه والحدر فيهما» (ص 32). «حدر» در برابر «ترتيل» به معناى «اسراع» است. نمى‌توان گفت كه اذان با ترتيل مستحب است و اذان و اقامه با سرعت. بنابراين «وفيها» درست است (الف، ح، ك) و مرجع آن «اقامه» است.
7. نماز عيد فطر
«يستحب التكبير للامر به فى الفطر عقيب اربع صلوات اوّلها المعرّف» (ص 38). «المغرب» اشتباهاً «المعرّف» چاپ شده است.
8. شكيات نماز
«اوجب ايضاً الاحتياط بركعتين جالساً لو شكّ فى المغرب بين الاثنين والثلث و ذهب وهمه الى الثلثة» (ص 43). در پايان، «الثالثة» به صورت «الثلثة» نوشته شده است (الف، ح، ك).
افتادگى‌هاى متن‌
1. احكام مسجد
«يحرم... اخراج الحصى منها (مساجد)» (ص 30). پس از «منها»، كلمه «فيعاد» افتاده است.
2. احكام اذان و اقامه‌
«يستحب الطهارة حالتهما و الحكاية لغير المؤذّن» (ص 32). جمله «ويكره الترجيع» از پايانِ عبارت فوق، افتاده است.
3. كيفيت نماز
«يجب القيام مستقلاً به مع المكنة فان عجز ففى البعض فان عجز عنه قعد» (ص 33). پس از «البعض» جمله «فان عجز اعتمد» افتاده است.
4. تعقيبات نماز
«ثمّ سجدتا الشكر و يعفّر بينهما» (ص 36). جمله «و يدعو بالمرسوم» در پايان نيامده است.
5. كيفيت نماز جمعه‌
«.. و الصلوة على النبىّ (ص)» (ص 37). «آله» پس از «نبى» نيامده است.
6. كيفيت نماز آيات‌
«ثم الركوع ثم يرفع رأسه و يقرئهما خمساً» (ص 39). قبل از «خمساً»، كلمه «هكذا» افتاده است.
7. شكيات نماز
«ثم ركعتين جالساً ذكره ابن بابويه» (ص 42). «و هو قريب» از آخر جمله حذف شده است.
8. شكيات نماز
«.. قيل تبطل الصلوة لو شكّ و لمّا يكمل السجود اذا كان قد ركع و الا صحّ الصحّة» (ص 42).
عبارت «لقولهم عليهم السلام: ما اعاد الصلوة فقيه» در پايان نيامده است.
9. شكيات نماز
«.. برواية عمار الساباطى» (ص 43). عبارت «عن الصادق عليه السلام» از پايان افتاده است.
10. نماز جماعت‌
«يكره امامة الابرص و الاجزم و الاعمى» (ص 48). «بغيرهم» از پايانِ جمله افتاده است.
اضافات‌
عباراتى كه در اين قسمت با حروف سياه نوشته شده، جزو متن لمعه نيست. عبارات اضاى در اين نسخه از لمعه، فراوان است؛ اما فقط مواردى را يادآور مى‌شويم كه در معنى تأثير دارد:
1. (يطهر البئر بنزح) خمسين دلواً للدّم الكثير غير الدماء الثلاثة و العذرة الرطبة (ص 15).
2. يكره البول قائماً و مطمحاً به وفى الماء جارياً (ص 19).
3. يكره... (حين التخلّى) الكلام الاّ بذكراللَّه تعالى (ص 19).
4. يكره لها (الحائض) الخضاب بالحناء (ص 21).
5. يكره وطؤها (الحائض) قبلاً بعد الانقطاع قبل الغسل على الاظهر (ص 21).
6. عفى عن دم الجرح و القرح مع السيلان و عن دون الدرهم البلغى... (ص 17).
7. المطهرات عشرة... النار ما احالته رماداً او دخاناً (ص 17).
8. (يستحب كتابة اسم الميت و... على) الجريدتين... والاخرى بين القميص والازار من جانبه الايسر فوق الترقوة (ص 24).
9. يستحب... صبّ الماء عليه (القبر) من قبل رأسه دَوراً والفاضل على وسطه مستقبلاً (ص 25).
10. يستحب القنوت عقيب قرائة الثانية... واقلّه ثلثاً او خمساً و يتابع المأموم امامه فيه (ص 36).
11. فى التروك... و التأمين الاّ لتقيّة و تبطل الصلوة بفعله لغيرها (ص 36).
12. منها الجمعة... و اجتماع خمسة فصاعداً احدهم الامام (ص 37).
13. يستحب الغسل للجمعة... دخول الحرم و مكة والمدينة والمسجدين والكعبة (ص 40).
14. فى العشرين عشرون كل ليلة ثمان ثمان بعدالمغرب و اثنتا عشرة بعد العشاء و يجوز العكس و فى كل ليلة من العشر الا خير ثلثون ركعة ثمان منها بعدالمغرب والباقى بعد العشاء (ص 40).
15. المروى فى المبطون الوضوء... الاقرب الاول لتوثيق رجال الخبر الدال على البناء على ما مضى من الصلوة بعد الطهارة عن الباقر عليه الصلوة والسلام (ص 45).
16. فى صلوة الخوف... و يؤمّون ايماءً مع تعذر الركوع والسجود (ص 46).
17. يجب المتابعة فلو تقدّم ناسياً تداراك و عامداً يأثم و يستمر (ص 47).
كتابهاى زكات، خمس، صوم‌
تصحيح‌
1. نصاب شتر
«... ثم ستّ و عشرون بنت مخاض» (ص 49). عبارت فوق، موهم اين است كه «بنت مخاض» معدود است. جهت *28* رفع اشتباه جا داشت «فبنت مخاض» نوشته مى‌شد (الف، ح).
2. آنچه به عنوان زكات مى‌توان داد
«يجزى الجذع من الضئان» (ص 50). در كتابهاى لغت، واژه «ضئان» نيافتيم. ظاهراً «ضأن» به معناى ميش، صحيح است (الف، ح، ك).
3. پرداخت زكات‌
«والاخراج من العين افضل ولو كانت الغنم مرضى فمنها» (ص 50).
در نسخه‌هاى «الف» و «ح» به جاى «الغنم»، «النِعَم» ضبط شده كه كاملتر است؛ زيرا اين حكم، مخصوص گوسفند نيست؛ اگر چه متنى كه در اختيار شهيد ثانى(ره) بوده «الغنم» بوده، لذا پس از آن، شهيد ثانى مى‌گويد: «اوغيرها من النعم».
4. نصاب غلات‌
«نصابهما الفان و سبعماة رطل بالعراقى» (ص 50). شهيد در عبارت فوق، نصاب تمام غلاّت را بيان مى‌كند. بنابراين «نصابها» درست است (الف، ح، ك).
5. زكات غلات‌
«... والمخرج العشران سقى سيحاً او بعلاً او عدناً» (ص 51). در لغت، واژه «عدن» نيافتيم. عبارت صحيح، «عذياً» است. (الف، ح، ك)، به معناى زراعتى كه از طريق باران سيراب مى‌شود. (ر.ك: شرح لمعه، المنجد).
6. مستحقين زكات‌
«والغارمون و هم المدينون فى غير معصيته» (ص 52).
چنانچه در نسخه‌هاى ديگر (الف، ح، ك) آمده، «معصية» درست است.
7. انفال‌
«نفل الامام (ع) ارض انجلى عنها اهلها او سُلّمت طوعاً او باد اهلها والآجام و رؤوس الجبال و بطون الاودية و ما يكون بهما» (ص 55). اگر عبارت، «مايكون بهما» باشد، مفهوم آن چنين است: فقط آنچه در سر كوه‌ها و در دره‌ها وجوددارد براى امام است. حال آنكه در فقه، انفال، منحصر به اين موارد نيست. ظاهراً «ما يكون بها» درست است (الف، ح، ك) تا مرجع ضمير، شامل همه موارد مذكور باشد.
8. نماز قضاى ميت كه بر پسر بزرگتر يا ولى واجب است.
«وفى القضاء عن المسافر خلاف اقربه مراعاة للتمكنه من المقام» (ص 59). «مراعاة تمكنه» صحيح است (الف، ح، ك).
9. روزه زن باردار و شيرده‌
«الحامل المقرب والمرضعة القليلة اللبن تفطران و تقديان» (ص 59). در كلمه «المرضعة» نيازى به «تاء» تأنيث نيست زيرا شيردادن منحصر به زنان است (الف، ح، ك؛ بنگريد: المنجد، ذيل «مرضع»).
10. مستحبات روزه‌
«يستحب الامساك فى المسافر... و كذا الكل من سلف من ذوى الاعذار...» (ص 60).
به كلمه «كل» بايد حرف جر «لام» متصل شود تا عبارت صحيح شود، نه «الف و لام».
علامت گذارى و اعراب‌
1. در صفحه 54، «معدَن» نوشته شده كه به صورت «معدن» صحيح است.
2. در همان صفحه، «عشرين دينار» نوشته شده در صورتى كه تميز يازده تا نود و نه هميشه منصور است. پس «ديناراً» درست است.
3. در صفحه 61 «الخامسةُ عشر» نوشته شده علاوه بر اينكه «عشرة» مى‌بايست نوشته مى‌شد «الخامسة» نيز بايد مفتوح باشد زيرا اعدا مركب ترتيبى هر دو جزء آن مبنى بر فتح هستند (ر.ك: المعجم المفصل فى اللغة و الادب، ج 2، ص 817).
افتادگى‌هاى متن‌
1. نصاب شتر
نصاب شتر در آغاز، دوازده ذكر شده است، حال آنكه در ادامه، يازده مورد ذكر شده و جمله زير از پايان عبارت افتاده است: «ثم كل خمسين حقّة و كل اربعين بنت لبون»
2. در عبارت «لوكان مستحلاً للافطار قتل ان ولد الفطرة» (ص 61) «ولد على الفطرة» صحيح است.
اضافات‌
1. من عزل احديهما لعذر مانع ثم تلفت بغير تفريط لم يضمن (ص 53).
2. (زكوة الفطرة) يستحب ان لا يقصر العطاء عن صاع على الاقوى الاّ مع الاجتماع (ص 53).
3. الكن و لازيعلمه ان بلغ عشرين ديناراً (ص 54).
4. البلوغ الذى يجب معه العبادة الاحتلام او الانبات او بلوغ خمس عشرة سنة فى الذكر و الخنثى (ص 61).پانوشتها: 1. اين كتاب با دو كتاب ديگر در يك مجلد به صورت مجموعه است. در فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه آيت اللَّه العظمى نجفى اشتباهاً سال 863 به عنوان تاريخ تحرير كتابى ديگر نوشته شده است. 2. در مقدمه نسخه‌هاى «الف» و «ح» نام كتاب، «اللمعة الدمشقية فى مذهب الامامية» از قول شهيد اول نوشته شده است. 3. در متن لمعه‌اى كه زير نظر آقايان محمدتقى مرواريد و على اصغر مرواريد كه از روى چند نسخه خطى كهن تصحيح شده نيز «مثليه» ضبط شده است.