كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين
کايانزيچ انس

## ترجمه حسين حبيبى##
كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين (NUB BIH) در سارايوو در شب 25آگوست 1992 ويران شد. مجموعه كتابهاى نفيس, نشريات ادوارى و اسناد آرشيوِ باارزش در اين كتابخانه كه يادگار فرهنگى برجاى مانده از نسلهاى گذشته بود, طى بمبارانهاى وحشيانه دشمن نابود شد. فهرست كتابخانه همراه با يك مجموعه بى نظير از مجلات و روزنامه هايى كه از نيمه قرن نوزدهم تا زمان حاضر در بوسنى و هرزگوين و ساير قسمتهاى يوگسلاوى سابق به چاپ رسيده بود, نيز از بين رفت. تنها بخش كوچكى از موجودى كتابخانه از تلفات و آسيبهاى جنگ در امان ماند كه در حال حاضر در پنج نقطه مختلف سارايوو نگهدارى مى شود. اسناد نوشته شده به زبانهاى مختلف و الفباهاى گوناگون بر ويژگى تنوع فرهنگى, اخلاقى و دينى بوسنى و هرزگوين شهادت مى دهد. اين كتابخانه تقريبا دوميليون جلد كتاب و حدوداً شش هزار نشريه ادوارى را در خود جاى داده بود كه بيشتر آنها بر طبق استانداردهاى توصيفى كتابشناسى بين المللى فهرست شده بودند.
كار فهرست ماشينى كتابخانه چند سال پيش از آغاز جنگ شروع شده بود.
كارمندان اين كتابخانه از ميان افراد آموزش ديده در رشته تكنولوژى اطلاع رسانى جديد انتخاب شده و سرويس دهى به محققين, اطلاع رسانى در زمينه تحقيقات و اداره كتابخانه را برعهده داشتند.
مطابق مقررات و آيين نامه ها, كتابخانه ملى از ابتداى تأسيس خود در سال 1945, يك نسخه از تمامى كتابها و نشريات منتشره در جمهورى يوگسلاوى سابق را دريافت مى كرد. از سال 1957 كه كتابخانه ملى, يك كتابخانه دانشگاهى شد, مسؤوليتهاى آن مضاعف گرديد. دانشجويان و فارغ التحصيلان دوره هاى بسيارى از دانشگاه سارايوو, تالارهاى وسيع تالار شهر سابق يا (ويسنيكا) (Vijecnica) نام محبوبى را كه كتابخانه ملى به وسيله آن شناخته مى شود, به خاطر مى آورند. اين بنا كه نشان اختصاصى و نماد شهر سارايوو است, توسط يك معمار اهل چكوسلواكى طراحى و در اواخر قرن نوزدهم ساخته شده است. در ساخت اين بنا از سبك معمارى اندلسى (اسپانيايى) كه در دوران حاكميت اطريش ـ مجارستانى در بوسنى, خلال سالهاى 1878 تا 1918 ميلادى, در ساخت عمارتهاى عمومى متداول شده بود, تبعيت شده است.

مجموعه هاى ويژه
مجموعه هاى خاصى از كتابهاى نادر قديمى, مورد توجه خاص محققين و استفاده كنندگان اين كتابخانه قرار داشت. اين مجموعه ها شامل كتب قديمى, مجموعه اى از كتابهاى خطى به زبانها و حروف الفباى مختلف, نوارهاى سمعى, مجموعه اى از تصنيفات و قطعات موسيقى و مجموعه اى از كتابها و نوشته هاى مخصوص نابينايان به خط بريل بود. بعلاوه, اين كتابخانه مخزنِ اسنادِ مهم, نوشته هاى آرشيوى, اسناد و نوشته هاى خصوصى و ديگر اطلاعات نوشته حايز اهميت از جهت تاريخ فرهنگى بوسنى و هرزگوين بود.
همچنين, اسناد در زمينه تاريخ آموزش و پرورش, اسناد و نوشته هاى خصوصى, نامه هاى برخى از نويسندگان مشهور بوسنيايى, متن چاپ نشده داستانهاى كوتاه, اشعار و برخى نمايشنامه هايى كه توسط نويسندگان گمنام نوشته شده است, در اين كتابخانه نگهدارى مى شد.
اقلام آرشيوى موجود در اين كتابخانه را موارد ذيل تشكيل مى داد:
پوسترهــا, آگاهيهاى عمومى, كـارت پستـال هـا, اعلام درگذشتها, بعلاوه مجموعه اى از عكسهاى شخصيتهاى مهم, مكانهاى طبيعى و نشانهاى معمارى كشور و شهر سارايوو.
بخش مجموعه هاى ويژه در اين كتابخانه در سال 1951 ميلادى تأسيس شد. اسناد مهمى كه در اين كتابخانه وجود دارد, بر تاريخ فرهنگى غنى بوسنى و هرزگوين شهادت مى دهد. از ميان شش قسمتِ مختلفِ اين بخش, قسمت نگهدارى كتابهاى خطى و كتابهاى نادر از ارزش بسيارى برخوردار است. به دليل ويژگى تنوع فرهنگى كشور, اين مجموعه ها علاوه بر آثارى به زبان بوسنى كرواتى و صربى شامل آثارى به زبان لاتين, انگليسى, روسى, عربى, آلمانى, ايتاليايى, فرانسوى, اسپانيايى, تركى, فارسى و ديگر زبانها هستند.
شرايط تاريخى, كشور بوسنى را محل برخورد و تلاقى فرهنگهاى مختلف شرق و غرب قرار داده است. اين خصيصه موجب شده تا اسنادى مكتوب نه تنها در زبانهاى مختلف, بلكه به الفباهاى متنوع يعنى الفباى لاتين, سيريل, بوسنيايى قديم, گلاگوليت, اسلاوى كليسايى قديم, همچنين اسنادى به زبان بوسنيايى, مكتوب به الفباى عربى, به ميراث برسد. كتابهاى نادر و نسخه هاى خطى
اين مجموعه براساس محتوى, زبان و الفباى اسناد, خود در چندين گروه كوچكتر, تنظيم و دسته بندى شده اند. كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين, علاوه بر نسخه هاى خطى, تعدادى كتابهاى نادر در اختيار دارد كه نه تنها در ارتباط با تاريخ فرهنگى بوسنى و هرزگوين, بلكه در ارتباط با تاريخ فرهنگى ديگر بخشهاى حوزه بالكان نيز ازاهميت بيشمارى برخوردار است. زيرا بخشهاى مختلف حوزه بالكان كتابهايى را به چاپ رسانده بودند كه با توجه به زمان تأليف, زيبايى هنرى و اهميت تاريخى آنها از ارزش ويژه اى برخوردارند. اين كتابها نيز قسمتى از موجودى ارزشمند كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين را تشكيل مى دهند.
صنعت چاپ در نيمه قرن نوزدهم در كشور بوسنى به كار گرفته شد از اين زمان به بعد كتاب تنها به وسيله صنعت جديد چاپ, توليد مى شد با اين وجود نسخه پردازان تا اواخر قرن نوزدهم به استنساخ كتب ادامه دادند.
مجموعه كتابهاى نادر در كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى به بيش از چهارهزار نسخه مربوط به قرنهاى پانزدهم تا بيستم ميلادى, بالغ مى شود, كه اكثر آنها در زمينه دين, فلسفه, دستورزبان, تاريخِ ادبيات و در دامنه اى كوچكتر در زمينه علوم طبيعى هستند.
اين كتابها با الفباى متنوع عربى, لاتين, سيريل, گلاگوليت و اسلاوى كليسايى قديم نوشته شده اند. اسناد شخصيتهاى مهم
در ميان اسناد شخصيتهاى مهم, مجموعه مقالات مِحمِد بيگ كاپتانويچ ليوبوساك (Ljubusak) بود كه حاصل تحقيقات او در زمينه نام شناسى, مطالعه اسماء خاص و مطالعه اسماء مكانهاى بوسنى و هرزگوين بود كه در سالهاى بين 1882 و 1895 به رشته تحرير درآمده بود. ليوبوساك در امر مهم جمع آورى موضوعات فرهنگ نويسى از سراسر بوسنى و هرزگوين توفيق يافت.
همچنين در مجموعه اسناد شخصيتهاى مهم, تعدادى نامه نوشته شده به الفباى بوسنيايى وجود دارد كه مراتب عالى انديشه اسلامى ـ بوسنيايى را به نمايش مى گذارد.
بخش ديگرى از اين مجموعه را مقالات منتقد ادبى, يوان كرسيچ (Yovan Krisic) تشكيل مى دهد, اين نويسنده در خلال دو جنگ جهانى اول و دوم فعاليت داشت.
آثار سيلوى كرانيسويچ (Silvije Strahimir Kranjcevic), شاعر مشهور اوايل قرن بيستم, نيز بخشى از اين مجموعه را تشكيل مى دهد.
علاوه بر موارد فوق الذكر, اين قسمت اقلام آرشيوى مربوط به جوامع فرهنگى پروسويتا (Prosvjeta) و نپرداك (Napredak) و با درجه اهميت كمتر, گايرت (Gajret) و همچنين اسناد سياسى قرن نوزدهم را, زمانى كه سارايوو شهر محل استقرار كنسولگرى هاى ايتاليا (1884 ـ 1863), اطريش (از سال 1871) و آلمان (1881ـ1878) بود, در خود جاى داده است.
همچنين مجموعه اى از 250 سند كه به الفباى بوسنيايى نوشته شده و مربوط به آنچه كه به (Poljice Republic) در دالماسى معروف است, در اين قسمت نگهدارى مى شود. اين مجموعه متعلق به قرن 16ميلادى است. تعدادى از اين اسناد از اهميت ويژه اى برخوردارند, زيرا شامل نامه هايى هستند كه در ميان محافل دينى يعنى مسلمانان, كاتوليكها و ارتدوكسها ردوبدل شده اند. برخى از اين نامه ها كه بر روى پوست نوشته شده اند, شامل اسناد خصوصى به همراه مهر صاحبان آنها هستند. مركز اطلاع رسانى و اسناد
كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين به عنوان يك مؤسسه, مهمترين منبع اطلاع رسانى علمى براى جامعه تحقيقاتى كشور در قلب زندگى فرهنگى و عقلانى سارايوو و بوسنى و هرزگوين محسوب مى شد. اين كتابخانه, كتابها و نشريات ادوارى, علاوه بر رساله هاى دكترى در زمينه پروژه هاى علمى, نشريات دولتى و بين المللى, خصوصاً نشريات مربوط به سازمانهاى مختلف ملل متحد, كه بخش اعظم آنها از سوى يونسكو منتشر شده است, تحصيل كرده و به پردازش آنها پرداخت. بر يك اساس منظم, نمايندگان اين كتابخانه در كنفرانسهاى كتابخانه اى بين المللى شركت كرده و با بيش از 200 كتابخانه مشهور و مؤسسات تحقيقاتى ديگر در سرتاسر جهان ارتباط داشت. كامپيوترى كردن برخى فعاليتهاى كتابخانه از ده سال پيش آغاز و بر تكنولوژى روزآمد كردن اطلاعات مبتنى شد. اين كتابخانه از طريق شبكه به سرويس دهى منابع مى پرداخت و بانك اطلاعات داخلى و بين المللى را در دسترس استفاده كنندگان علاقمند قرار مى داد. تحقيقات, توسعه و آموزش
كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين كانون اصلى كتابخانه هاى علمى و اطلاع رسانى تحقيقاتى در بوسنى و هرزگوين بود و بر توسعه و تحقيقات كتابخانه اى كتابخانه هاى دانشگاهى, شهرى, مدارس و ديگر كتابخانه ها نظارت داشت و به راهنمايى آنها مى پرداخت. اين كتابخانه اهميت ويژه اى براى تداوم آموزش كتابداران در سرتاسر كشور قائل بود. به همين منظور سمينارها و دوره هاى تخصصى اجرايى در زمينه كتابدارى داير كرد كه افراد شركت كننده با گذراندن اين دوره ها موفق به دريافت مدرك ديپلم كتابدارى مى شدند. آموزش دانشگاهى در علوم كتابخانه اى, در دانشكده فلسفه, بخش ادبيات تطبيقى و كتابدارى داير شد و در آينده بايد تلاش بيشترى در زمينه آموزش كتابخانه اى مناسبتر, جهت بهبود آموزش خدمات فنى و اطلاع رسانى صورت گيرد.

كتابشناسى بوسنى و هرزگوين
كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى به عنوان يك ناشر, بر يك اساس سالانه, كتابشناسى جارى بوسنى و هرزگوين را منتشر ساخت.
چند سال پيش پروژه كتابشناسى مربوط به دوران گذشته, از آغاز زمان كتابت در بوسنى و هرزگوين آغاز شد. انتظار مى رود اين پروژه با مشاركت بيشتر اعضاى جامعه تحقيقاتى كشور در كليه زمينه هاى علمى استمرار يابد. اميد است نتايج اين تحقيقات به محض آماده شدن آنها, بزودى منتشر شود.
همچنين در تلاشهاى آينده بايد مكتوباتى كه با الفباى بوسنيايى در مجموعه كتابخانه ها و مؤسسات تحققاتى خارجى وجود دارند, مورد توجه قرار گيرند. استمرار پروژه مربوط به آغاز و تاريخچه نشريات ادوارى در بوسنى و هرزگوين نيز حايز اهميت است. نظارت كتابشناسى بر روى كتابهاى علمى در بوسنى و هرزگوين بايد در اولويت قرار گيرد. جهاد و مبارزه آگاهانه به منظور بازسازى كتابخانه نيازمند تداوم فعاليتهاى انتشاراتى در زمينه ميراث فرهنگى بوسنى و هرزگوين است. سنّت اسلامى
در مجموعه هاى كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين, بخش مهمى وجود دارد كه نسخه هاى خطى عربى, تركى, فارسى و زبان بوسنيايى نوشته شده به الفباى عربى را در خود جاى داده است. اين مجموعه شامل تقريباً پانصد نسخه خطى و بيش از هشتصد اثر خاص است كه اكثر آنها آثارى در زمينه حقوق اسلامى (فقه) و زبان شناسى عربى (فقه اللغة) هستند كه تاكنون آثار زير شناسايى شده اند:
19نسخه مصحف كه برخى از آنها متن كامل قرآن كريم و برخى ديگر قسمتهايى از آن هستند.
27اثر در زمينه تجويد قرآن
12اثر در زمينه تفسير قرآن
19اثر در زمينه حديث (سنت نبوى)
54 اثر در موضوع عقايد و اعتقادات (كلام اسلامى)
172اثر در فقه اسلامى
69اثر در اخلاق اسلامى
29اثر در موضوعات فلسفه و منطق
15اثر در موضوع تاريخ
10اثر درباره زبان بوسنيايى با الفباى عربى
104اثر در زبان و ادبيات عرب
29اثر در موضوع زبان و ادبيات تركى
18اثر در زمينه زبان و ادبيات فارسى
72اثر در موضوعات متنوع ديگر
در ميان نسخه هاى خطى قرآن كريم يك نمونه از آنها به دليل ارزش هنرى و زيبايى فوق العاده آن بايد مورد توجه قرار گيرد. اين نسخه ارزشمند قرآن در سال 1751 ميلادى توسط حسين بوسنياك استنساخ شده است. قديمى ترين نسخه خطى در اين مجموعه كتاب (نزهة القلوب فى تفسير غريب القرآن الكريم) تأليف زين الدين ابوبكر السجستانى (تاريخ وفات 330هجرى ـ 941ميلادى) است كه در سال 1242 هجرى 1845 ميلادى استنساخ شده است. اين مجموعه همچنين شامل چندين نمونه برجسته در زمينه نجوم اسلامى است. در ميان آنها چهار نسخه خطى وجود دارد كه درباره تعيين اوقات دقيق نماز بحث مى كند. اين چهار نسخه توسط بوسنياك حاجى ابراهيم بن موسى از شهر فوچا واقع در جنوب شرقى بوسنى در سال 1198 هجرى 1783 ميلادى استنساخ شده است.
اين مجموعه از كتابخانه همچنين تعدادى نسخه هاى خطى از آثار متكلم اسلامى مشهور بوسنى مِحمِد هانجيچ در خود جاى داده است. شايسته است آثار اين نويسنده پركار بيش از پيش مورد مطالعه و بررسى قرار گيرد.
دسته ديگر از آثار كه از اهميت ويژه اى برخوردارند, آثار خطى هستند كه به زبانهاى شرقى توسط نويسندگان بوسنيايى تأليف شده اند. اين آثار عبارتند از:
1ـ اصول الحكم فى نظام العالم, تأليف حسن كافى پروسكاك (Pruscak) (1615ـ1544)
اصل اين اثر به زبان عربى است اما يك نسخه از آن به زبان تركى نيز وجود دارد.
2ـ نوراليقين فى اصول الدين, تأليف همان نويسنده.
3ـ اظهر الروضات فى شرح روضة الجنّات فى اصول الاعتقادات, تأليف همان نويسنده.
4ـ بدرالمعالى فى شرح الامالى تأليف شيخ يوسف هوستارى (Hostari) (1707ـ1651).
5 ـ فتاوى احمدى, تأليف حاج احمد بن محمد بوسنياك (قرن18) برگزيده اى مختصر و مفيد از فقه براى عامه مردم.
6 ـ النّمليه فى اظهار القواعد الصّرفية والنّحويه, تأليف عبدالكمال بن ولى از شهر تراونيك.
7ـ مفتاح الخير تأليف مصطفى تاباكويچ, نسخه خطى در دستور زبان.
8 ـ شرح ديوان حافظ, تأليف احمد سودى* (نيمه دوم قرن16) از شهر چاينيچه در شرق بوسنى.
9ـ منظومه قائمى, اشعار حسام (Hasam) قائمى (متوفى 1680), اشعار مردمى از شهر زورنيك در شرق بوسنى.
10ـ مجموعه, تأليف ملامصطفى باسنسكيا (Baseskija)
نويسنده مشهور وقايع نامه بوسنى در تركيه عثمانى, اواخر قرن18 و اوايل قرن19 ميلادى. اين كتاب در سال 1968 ترجمه و منتشر شده است. تأسيس انجمن كتابداران در بوسنى و هرزگوين
كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين با مساعدت وزارت آموزش و پرورش در تاريخ 18سپتامبر 1949 انجمن كتابداران بوسنى و هرزگوين را بنياد نهاد. پيشبرد حرفه كتابدارى و تقويت روابط متقابل بين كتابداران و متخصصين ديگر در رشته هاى آموزش و پرورش, علوم و هنر, اهداف اين انجمن را تشكيل مى داد. يكى از امورى كه برعهده اين انجمن گذارده شده, انتخاب اعضاى نمونه جامعه كتابخانه ها در فعاليتهاى متنوع آنها است و اين امر براساس تبحّر در زمينه هاى تخصصى آنها صورت مى گيرد. بخشهاى تخصصى كتابخانه ها عبارتند از: بخش كتابخانه هاى عمومى, بخش كتابخانه هاى علمى و تخصصى و بخش كتابشناسى.
كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين هماهنگ با اين انجمن, در راه اندازى خبرنامه انجمن موثر بود, اولين شماره اين خبرنامه در ماه مه 1955 منتشر شد. اين نشريه از جهت كيفيت ارتقاء يافت و در آغاز 1960 ميلادى به (Bibliotekarstvo) تغيير نام يافت. ساختمان كتابخانه
در حال حاضر ساختمان كتابخانه ويران شده و تنها ديوارهاى آن باقى مانده است. فضاى اين ساختمان پيش از ويرانى تقريبا 6000مترمربع مساحت و براى استفاده 420نفر از محققين و خوانندگان گنجايش داشت. در حال حاضر اين كتابخانه در محلى فوق العاده نامناسب قرار گرفته است. اين مكان جديد, ساختمان سابق نشريه فرهنگى (آديك) (Odiek) در ساحل سمت چپ رودخانه ميلياتسكا, جنب دانشكده هنر واقع شده است. يكى از وظايف مديريت كتابخانه كه از اولويت برخوردار است, يافتن محل موقتى مناسبى براى كتابخانه است. بخشهاى فعّال كتابخانه
در حال حاضر بخشهاى فعال اين كتابخانه عبارتند از: بخش تهيه و دريافت, پردازش, مرجع, مجموعه هاى ويژه, نشريات ادوارى, بخش كتابشناسى بوسنى و هرزگوين, بخش مخزن, مركز (شماره استاندارد بين المللى كتاب (ISBN)) و مركز (شماره سريال استاندارد بين المللى (ISSN)). مساعدتهاى بين المللى به منظور احياى كتابخانه
بدون مساعدتهاى بين المللى, احيا و بازسازى كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين در آينده ممكن نيست. پس از انهدام اين كتابخانه, افراد و مؤسسات بسيارى, مشاركت جدّى در فعاليتهاى بازسازى آن داشته اند. يونسكو اولين سازمان بين المللى بود كه عملاً گامهايى در يارى اين كتابخانه براى دوباره ازسر گرفتن فعاليتهاى اساسى خود با آغاز (برنامه مساعدت براى بازسازى كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين) در سارايوو برداشت. علاوه بر كمكهاى مالى كه به عنوان نخستين گام از سوى يونسكو تامين شد و امكان خريد اقلام مورد نياز كتابخانه را فراهم ساخت. اين برنامه همچنين, برنامه هاى آموزشى براى كارمندان كتابخانه, تهيه كتابها, نشريات ادوارى, تجهيزات ادارى و ساير اقلام مورد نياز كتابخانه اى را پيش بينى كرد. علاوه بر اين, فدراسيون بين المللى براى همكاريهاى كتابخانه اى (IFLA) عضويت رسمى خود را در ژانويه 1994 به كتابخانه ملى دانشگاهى بوسنى و هرزگوين اعطا كرد.
به منظور هدايت كمكهاى اهدايى جهت بازسازى كتابخانه شماره حساب ويژه اى در NARODNA BANK بانك ملى سارايوو به شماره 0079ـ3ـ7260, افتتاح شده است.
* اين كتاب را دكتر عصمت ستارزاده به فارسى ترجمه كرده است و به گمان برخى, شرح سودى يكى از مهمترين شروحى است كه تاكنون درباره اشعار حافظ تأليف شده است.