در جستجوى ساختار يك اثر رشيد الدين همدانى
مايل هروى نجيب

در ميان نگارشهاى خواجه رشيد الدّين فضل اللّه همدانى وزير (كُشته 718ق در اَبهَر) ساختار يك اثر ارزشمند اوو هنوز درخورِ تأمّل و غوررسى مى نمايد. اين اثر عبارت است از بيان الحقائق؛ كه جايگاه نويسنده را در تاريخ علوم فلسفى و عرفان محقَّق و منجَّز مى دارد.
بيشترى معاصران ما بر اين نگاشته رشيد الدين وزير تأمّلى درخور نداشته اند، تا جايى كه برخى از آنان ادّعا كرده ند كه مؤلّف اين اثرش را به مرحله تأليف و تحرير نرسانده، بلكه در مرحله (طرح) داشته است.1 برخى نيز با وجود آنكه نسخه اى نسبتاً منقَّح از بخش عمده بيان الحقائق را در دست داشته و آن را به چاپ رسانيده اند، اما به نام و نشان درست آن پى نبرده و ساختار اصلى آن را درنيافته اند.2 اما قراينِ چندگانه و چند گونه اى وجود دارد كه اوّلاً رشيد الدين وزير بيان الحقائق را در مرحله طرح رها نكرده و آن را تأليف و تحرير كرده است، ثانياً ساختار آن را تنظيم و مشخصّ نموده و به جهت تكثير و نسخه نويسى به رَبع رشيدى فرستاده بوده است. اين نكته ها از فهرستى كه يكى از كاتبان لطائف الحقائق به نام (فهرست كتاب جامع التّصانيف رشيدى) فراهم آورده است توضيح و تبيين مى گردد. در آن فهرست از كتابى موسوم به بيان الحقائق ياد شده كه مشتمل بر هفده رساله است. فهرست رساله هاى آن كتاب هم در همان فهرست به اين قرار معرفى گرديده است:
رساله اوّل ـ سؤال سلطان خلّد ملكه،
رساله دوّم ـ نصيحت سلطان خلّد ملكه،
رساله سوّم ـ سؤالات علما،
رساله چهارم ـ تفسير آيتِ ولو شئنا لأتينا،
رساله پنجم ـ تفسير آيتِ ولو علم اللّه فيهم خيراً،
رساله ششم ـ تفسير سوره انّا انزلناه،
رساله هفتم ـ در بيان حقيقت الوان و تفسير آيتِ اللّهُ نور السموات،
رساله هشتم ـ در حروف و تحقيق مباحث آن،
رساله نهم ـ در بيان فوايد زيارت مشاهدِ تُربتهاى بزرگان،
رساله دهم ـ در نصيحة الأخوان،
رساله يازدهم ـ در تحقيق سبب جدرى و اعتراضات بر آنچه اطبّا گفته اند،
رساله دوازدهم ـ در بيان حرارت و انواع آن،
رساله سيزدهم ـ ذيل نفايس الأفكار در بيان دوام خلود در بهشت و دوزخ،
رساله چهاردهم ـ در بيان حقيقت خرقه و مناسبت نسبت به اميرالمؤمنين كرّم اللّه وجهه،
رساله پانزدهم ـ در شرح حديث أنا مدينة العلم و عليّ بابها،
رساله شانزدهم ـ در شرح معقول و منقول،
رساله هفدهم ـ در ناسخ و منسوخ.3
نه تنها اين فهرست حاكى از آن است كه رشيد الدين وزير بيان الحقائق را تأليف و تدوين كرده است، بلكه ضبط آن در اوائل لطائف الحقائق ما را به نسخه يا نسخه هاى موجود از آن اثر راهنمايى مى كند. براساس همين فهرست بود كه نگارنده در سال 1368 يك نسخه از نهمين رساله آن اثر را ـ كه در (بيان فوايد زيارتِ مشاهد و تربتهاى بزرگان) است ـ بازيافت1، اما در سال 1371خ1993/م صورت عكسى و حروفى اثرى از خواجه رشيد الدين همدانى به نام (اسئوله و اجوبه رشيدى) براساس نسخه اى ناقص الأوّل والآخر، كتابت شده در دهه نخست سده هشتم هجرى منتشر شد2 كه به قطع و يقين بيشترين رساله هاى آن مربوط به بيان الحقائق است.
بايد دانست كه معاصران، در ميان آثار خواجه رشيد الدين همدانى به دو اثر به نامهاى مكاتيب رشيدى يا سوانح الأفكار رشيدى و اسئله و اجوبه يا فوايد رشيديه اشاره كرده اند كه به ضرس قاطع نمى توان آن دو را از مصنّفات مدوّنِ خواجه محسوب داشت. اولى مجموعه نامه ها و مكتوبهايى است منسوب به خواجه كه توسط محمد ابرقوهى جمع و تدوين شده كه بعضى چون رو بن لوى نسبت آن نامه ها را نيز به رشيد الدين وزير رد كرده است.3 و دوّمى هم نامى است كه عموماً از فحواى محتواى توضيحات، مفتاح التفاسير، لطائف الحقائق و بيان الحقائق او برخاسته و ساخته شده است. زيرا اين نگارشهاى چهارگانه متضمّن رساله هايى است به سياق پرسش و پاسخ (اسئله و اجوبه) و داراى فوايد فلسفى، عرفانى، علمى و… بايد گفت كه آثار مسلّم خواجه عبارتند از: 1. توضيحات؛ 2. مفتاح التفاسير؛ 3. سلطانيه؛ 4.لطائف الحقائق؛ 5. بيان الحقائق؛ 6. آثار و احياء؛ 7.جامع التواريخ؛ 8. طبّ اهل ختا. مجموعه اين آثار، و نيز فهرست جزئيات آنها را ـ همچنان كه اشاره كردم ـ يكى از كاتبان رَبع رشيدى به نام (فهرست جامع التصانيف رشيدى) فراهم آورده است. سواى اينها، آنچه به خواجه منسوب شده است، بواقع صورتهايى گوناگون است از همان آثار مسلّم الصدور وى.
البتّه گفتنى است كه در زمان حيات خواجه رشيد، و به دستور خود وى، نسخه نويسان آثار او را به صورت مفرد و جداگانه مى نوشته اند و نيز به دستور او گاه از چند اثر وى يك مجموعه فراهم مى آورده اند. و حتى خود خواجه مقرّر كرده بود كه يك مجموعه كامل از جميع آثار او نيز فراهم شود كه همان (جامع التصانيف رشيدى) باشد. اين گوناگونى كتابت نگارشهاى خواجه باز هم توسط نويسنده فهرست جامع التصانيف بصراحت مطرح شده است.4
بارى، در راستاى مجموعه سازى نگارشهاى خواجه ـ آن چنان كه از مطاوى همان فهرست برمى آيد ـ كاتبان رَبع رشيدى وجه موضوعى مجموعه ها را اعتبار مى داده اند. يعنى چند اثر را كه به لحاظ موضوع هماهنگ و همسان بوده اند، در يك مجموعه فراهم مى ديده اند. از ميان آثار همسان خواجه مى توان به لطائف الحقائق، بيان الحقائق، مفتاح التفاسير و توضيحاتِ او توجّه داشت كه هر چهار اثر ـ همچنان كه پيش از اين اشاره شد ـ متضمّن فوايدى است كه از خواجه سؤال شده و او به مضمون سؤال وسائل اشاره كرده و سپس به پاسخ سؤال پرداخته است.5 اين شيوه و اسلوب در هر چهار اثر مذكور مشهود است. به همين جهت، نسخه نويسان آنها را در يك مجموعه نوشته اند و (مجموعه رشيديّه) ناميده اند.1 خاصّه كه محتوا و مضمون اين چهار اثر نيز به لحاظ موضوعى قابل جمع و تأليف مى نمايد.
با اين اشاره ها برگرديم بر سر نسخه اسؤله و اجوبه رشيدى كه هيأت عكسى و نيز صورت حروفى آن با همان رسم الخط نسخه (!) يه چاپ رسيده است. اين نسخه بدون ترديد، نه تنها به اعتبار نسخه سازى و نسخه آرايى حائز اهميت فراوان است، بلكه به لحاظ شناختِ ساختار و محتواى بيان الحقائق خواجه رشيد نيز شايان توغّل و تأمّل مى نمايد. اما بايد دانست كه به ظنّ قريب به يقين، صورت كامل نسخه مذكور متضمّن چهار اثر نامبرده رشيد الدين همدانى بوده است. يعنى كاتب نسخه مذكور، توضيحات، مفتاح التفاسير، بيان الحقائق و لطائف الحقائق را در يك مجموعه نويسانيده بوده است وليكن بخشى از اين مجموعه ـ كه بدون ترديد در ربع رشيدى فراهم آمده است ـ هم اكنون به شماره 13789 در كتابخانه گنج بخش (پاكستان) نگهدارى مى شود. بخش موجود از مجموعه مذكور ـ كه به نام اسؤله و اجوبه رشيدى منتشر شده است ـ نبايد اثرى جداگانه و مستقل محسوب گردد. چرا كه اوّلاً خواجه رشيد الدين فضل اللّه، اثرى به اين نام تدوين نكرده بوده است و ثانياً رساله هاى كامل و ناقص كه در بخش موجود از مجموعه مذكور ديده مى شود، بواقع بر چندين رساله از بيان الحقائق و چند رساله از لطائف الحقائق خواجه رشيد اشتمال دارد؛ به طورى كه نه رساله از هفده رساله بيان الحقائق در بخش موجود از مجموعه مورد نظر ثبت گرديده است و دو رساله از چهارده رساله لطائف الحقائق، به اين قرار:
رساله نخست از بخش موجود مجموعه مورد نظر (در اثبات حشر اجساد) عنوان دارد كه از متن آن استنباط مى شود كه همان (نفايس الافكار) است كه رساله سيزدهم بيان الحقائق را ساخته است.2
رساله دوازدهم كه در اسؤله و اجوبه رشيدى تحت عنوان (مباحث مقام فراهان) ضبط شده و بواقع نصيحت نامه، همراه با ستايش است از سلطان (اولجايتو)، كه برابر است با رساله دوم بيان الحقائق كه در فهرست جامع التصانيف به عنوان (نصيحت سلطان، خلّد ملكه) آمده است.3
رساله هاى سيزدهم، چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم نسخه موجود از اسؤله و اجوبه رشيدى داراى عناوينى اند به اين ترتيب: رساله سؤالات علما، تفسير آيه ولو شئنا، و تفسير آيه ولو علم اللّه، كه دقيقاً رساله هاى سوم، چهارم، پنجم و ششم بيان الحقائق را تشكيل مى دهند با همان عنوانها.4
رساله هفدهم اسؤله و اجوبه رشيدى كه به نام (فائده زيارت) ناميده شده، بى گمان همان رساله نهم بيان الحقائق است با عنوان (در بيان فوايد زيارت مشاهد تربتهاى بزرگان).5 گفتنى است كه از اين رساله يك نسخه مستقل نيز وحود دارد كه نگارنده آن را در مجموعه رسائل فارسى شناسانده و عرضه داشته است.6 بخش نخست اين نسخه جداگانه به قياس با رساله موجود مذكور در اسؤله و اجوبه با اندك تفاوتهايِ كتابتى قابل انطباق است و همگون و همسان مى نمايد، وليكن در نسخه مذكور بخش ديكرى هم هست كه اسؤله و اجوبه فاقد آن مى باشد.
همچنان رساله هاى هجدهم و نوزدهم اسؤله و اجوبه با عنوانهاى (شرح حديث اَنَا مدينة العلم و عليّ بابها) و (مراتب علوم: علوم معقول و منقول) ضبط شده است كه دقيقاً رساله هاى پانزدهم وشانزدهم بيان الحقائق را تشكيل مى دهند با همين عنوانها.1
سواى نه رساله مزبور، كه مربوط به بيان الحقائق است و تا حدى پرده از روى رخسار پنهان اين اثر خواجه رشيد الدين برمى دارد و تأييد مى كند كه بيان الحقائق با هفده رساله آن تأليف و تدوين شده بوده است. دو رساله 21 و 22 اسؤله و اجوبه نيز با عنوانهاى تدوير زمين، و تفسير آيتِ (قل لو كان البحر مداداً)، رساله هايى است مربوط به لطائف الحقائق خواجه رشيد. به آغاز اين دو رساله در نسخه هاى اسؤله و لطائف توجه كنيد:
اسؤله و اجوبه
حمد له، امّا بعد چنين گويد
اَضعَف عباد اللّه تعالى … فضل الله بن ابى الخير بن عالى المشتهر بالرشيد الطبيب كه روزى در مجمعى اتفاق افتاد كه بعضى از اكابر تقرير كردند كه آنچه حكما گفته اند كه زمين مدوّرست …
(اسؤله 349)
لطائف الحقائق
حمد له، امّا بعد چنين گويد اَضعَف عباد تعالى … فضل الله بن ابى الخير بن عالى المشتهر بالرشيد الطبيب، كه روزى در مجمعى اتفاق افتاد كه بعضى از اكابر تقرير كردند كه آنچه حكما گفته اند كه زمين مدوّرست …
(لطائف 142/1)
تفسير آيت قل لو كان البحر مداداَ
چنين گويد مؤلّف اين رساله … كه در اواسط ماه شعبان سنه ستّ و سبعمائه مولانا معظم اقضى القضاة والحكام نعمان الزمان، يگانه و مقتداى ايران مفتى الفريقين برهان الملّة و الدّين معروف به قــاضى مرو كه درين وقت از حكم يرليغ قاضى القضاة اردوى معظم و مـلازم مسجد و دركاه سلطنت پنــاه پادشاه اسلام خلد اللّه ملكه است.
(اسؤله 349/2)
تفسير آيتِ قل لو كان البحر مداداَ
چنين گويد مؤلّف اين رساله … كه در اواسط ماه شعبان سنه ستّ و سبعمائه مولانا معظم اقضى القضاة والحكام نعمان الزّمان، يگانه و مقتداى ايران مفتى الفريقين برهان الملّة و الدّين معروف به قاضى مرو كه درين وقت از حكم يرليغ قاضى القضاة اردوى معظم و ملازم مسجد و دركاه سلطنت پناه پادشاه اسلام خلد اللّه ملكه است.
(لطائف 71/1)
غير از رساله هاى بيان الحقائق و لطائف الحقائق كه در مجموعه اسؤله و اجوبه ديده مى شود، رساله هاى ديگر آن نيز بى گمان مربوط مى شود به رساله هاى توضيحات و مفتاح التّفاسير، كه البتّه اثبات يگانگى اين رساله ها موكول است به پيدا شدن نسخه هايى از توضيحات و مفتاح. با اين همه آنچه درخورِ بازگويى و تكرار است، اينكه آنچه به نام اسؤله و اجوبه رشيدى از سوى مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان منتشر شده است، اثرى مستقل و جداگانه نيست، بلكه نسخه اى است از بخش اوّل جامع التّصانيف رشيدى كه درباره (عمليات از شرعيات و حكميات و معارف و هرچه از آن جمله باشد) بوده است و متضمن چهار اثر رشيد الدين: توضيحات، مفتاح التفاسير، لطائف الحقائق و بيان الحقائق، كه متأسفانه پاره موجود آن نسخه، اشتمال بر بيست و چهار رساله از رسائل بيان الحقائق، لطائف الحقائق و توضيحات، و چند رساله ناشناخته دارد كه آنها نيز مى بايست به يكى از كتابهاى توضيحات و داشته باشند.

پاورقى:
1. مجتبى مينوى، (آثار رشيد الدين فضل اللّه) چاپ شده در يادگارنامه حبيب يغمائى، ص360.
2. مقصود نگارنده نسخه موجود در كتابخانه گنج بخش (اسلام آباد، پاكستان) است كه به اهتمام آقاى دكتر رضا شعبانى از سوى مركز تحقيقات ايران و پاكستان، به سال 1371ش1993/م به نام اسؤله و اجوبه رشيدى منتشر شده است.
3. رشيد الدين فضل اللّه همدانى، لطائف الحقائق، به كوشش غلامرضا طاهر، تهران، 1357، 10/2.
1. ر. ك: مجموعه رسائل فارسى، دفتر دوّم، مشهد، 1368، صص 51 ـ 69.
2. ر. ك: يادداشت پاورقى شماره 2 همين گفتار.
3. ر. ك: سوانح الأفكار رشيدى، نگارش رشيد الدين فضل اللّه همدانى، به كوشش محمد تقى دانش پژوه، تهران، 1358، ص 46 ـ 48.
4. ر. ك: فهرست جامع التصانيف رشيدى، چاپ شده در آغاز لطائف الحقائق رشيد الدين همدانى، پيشين، 2/2 ـ 3. بايد دانست كه در چاپ آقاى غلامرضا طاهر به خطا نويسنده فهرست خود رشيد الدين وزير دانسته شده است.
5. همين شيوه تأليف سبب شده است كه گويا متأخّران و معاصران و شايد هم كاتبان معاصر خواجه رشيد الدين، اين دسته از آثار او را به عنوان مشهورِ مَدرسى ـ يعنى اسؤله و اجوبه ـ بنامند.
1. فهرست جامع التصانيف رشيدى، پيشين، 4/2.
2. ر. ك: لطائف الحقائق، پيشين، 10/2؛ قس: اسؤله و اجوبه رشيدى، پيشين، 1/2.
3. ر. ك: لطائف، همانجا؛ قس: اسؤله، 178/2.
4. ر. ك: لطائف، همانجا؛ قس: اسؤله، 192/2، 224، 232، 237.
5. ر. ك: لطائف، همانجا؛ قس: اسؤله، 242/2.
6. ر. ك: مجموعه رسائل فارسى، دفتر دوّم، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى، 1368، 51.
1. ر. ك: لطائف، همانجا؛ قس: اسؤله، 249/2، 256.