از اينجا و آنجا

نخستين شماره آينه پژوهش - گو اينكه با نقايص و نواقصى - مطمح نظر عالمان و محققان فرهيخته قرار گرفت. برخى از بزرگواران، نشر آن را اقدامى اساسى و ضرورتى اجتناب‌ناپذير تلقى كردند؛ و تنى چند از پژوهشيان در ميان مجموعه نشريات حوزوى، به لحاظ متن و محتوا و اهداف، آن را تلاشى ابتكارى توصيف كردند و بر گسترش و تداوم هر چه عميقتر و دقيقتر آن تأكيد ورزيدند. همچنين صاحب قلمانى تيزنگر و نكته ياب، ضمن آنكه هدف را ستودند و اقدام را شايسته دانستند؛ برخى از كاستيها و نارساييهايى آن را گوشزد كردند كه بى گمان دست اندركاران مجله، پيشنهادهاى آنان را بر ديده مى‌نهند و در بهسازى و استوارى مجله خواهند كوشيد.
آشنايى با مراكز علمى و فرهنگى، گفتگو با پژوهشيان و فراچنگ دادن تجربيات آنان و بايسته‌هاى پژوهشى، در شمار مقالاتى بود كه با استقبال گرمى مواجه شد و تنى چند از هوشمندان در عرضه بهتر آن، نكاتى را يادآورى كردند. همچنين نسبت به معرّفى و نقد كتاب (اجمالى و تفصيلى)، اظهار نظرهاى ارزشمندى دريافت كرديم كه اين همه بيانگر ضرورت تلاش در اين حوزه فرهنگ اسلامى است. فقدان عرضه مقالات در تازه‌ترين جرايد، نقصى بود كه در اين شماره جبران شده است و اينها همه، «برگ سبزى است هديه درويش».
مى‌سزد اين نكته را توجّه دهيم كه آينه پژوهش، نخستين نشريّه در دانش اطلاع رسانى (Information science ) است كه به تحقيقات اسلامى اختصاص داده شده است. همچنين مجله حاضر، نخستين نشريه‌اى است كه در نقد كتاب و كتابشناسى، تنها در حوزه فرهنگ اسلامى منتشر مى‌گردد. و نيز آينه پژوهش، نخستين و تنها نشريه تخصصى از حوزه‌هاى علميه است. از اين رو اين گام نخستين در چنين مسيرى پر سنگلاخ و گام نخورده، نمى‌تواند خالى از نقص و نقيصه باشد.
همان گونه كه شماره پيشين مجله، خالى از لغزشهايى در چگونگى عرضه نبوده است: شتاب در انتشار مقرّر مجله، ويرايش برخى مقالات را ناممكن ساخت. صفحه آرايى مجله، چنان مطلوب نيفتاد و اشتباهات چاپى به مطاوى آن راه يافت. وليك اميدواريم كه هر چه راه سپاريم، در پيرايش مجله و عرضه مطلوب آن موفق گرديم.
سخن كوتاه كه آنچه عرضه شد، تلاش فروتنانه و كوچكى است كه تنى چند از شيفتگان فرهنگ شكوهمند اسلامى، با بضاعت مزجاة و با رهيارى فاضلان و بزرگوارانى سامان داده‌اند. در اين مسير چشم به راه انتقادات، پيشنهادها، راهنماييها و مقالات نويسندگان و محققان هستيم.

***

اين شماره در آستانه سال تحصيلى جديد حوزه‌هاى علميه منتشر مى‌شود. بدين مناسبت شايسته است به مسأله‌اى بپردازيم كه مدتى است بسيارى از فاضلان و عالمان را نگران ساخته و بجدّ درباره آن مى‌انديشند.
حوزه‌هاى علوم اسلامى، خاصّه مدارس شيعى در طول تاريخ فرهنگى خود، آينه تمام نماى جدّ و جهد در تعليم و تعلّم و تحقيق بودند. چنان كه گذشته درخشان و تابان اين حوزه‌ها، نشانگر تلاش شگرف و كوشش سترگ عالمان بزرگى است در جهت رشد و اعتلاى فرهنگ غنى و قوى اسلام.
عالمان و مدرّسان حوزه‌هاى ياد شده، از روزهاىِ آغازينِ تحصيلِ دانش پژوهان، اخلاص و تلاش را چنان دو بال به طلاّب توصيه مى‌كردند؛ آنان را براى رويارويى با سختيها رويين تن مى‌كردند و آن هنگام كه آنان پا به ميدان تحقيق مى‌نهادند، تارهاى تفحص و تحقيق را به جهدى شگرف با پودهاى نكته يابى و باريك بينى به هم مى‌تافتند و آثارى كه عرضه مى‌كردند، همه و همه سودمند بود و بس كارآمد. از اين ميان مى‌توان به كتابهاى درسى حوزه‌هاى علميه اشارت داشت *3* كه با تدقيق و تحقيق فراهم آمده و مالامال از تأملات و نكات بدع و بكر است.
امّا اينك شرحهايى بر اين دسته آثار نگاشته مى‌شود كه به هيچ روى برازنده و زيبنده آن نيست و ميان متن و شرح، فاصله‌اى بسيار در استوارى و عرضه مطالب است. ساليانى است كه شرح نگارى بر متون درسى، بازارى شگفت يافته و سرهم كردن چند رطب و يا بس به عنوان شرح، سخت «مُد» شده است. شرحهاى مبتذل با نثرهاى ركيك و مفتضح براى به اصطلاح توضيح و تبيين متون درسى از پايين‌ترين كتاب تا متون سطوح عالى را بايد ابتذالى فرهنگى در حوزه‌هاى علميه دانست؛ ابتذالى كه سخت دامنگير فرهنگ حوزه‌ها شده و بايد براى آن چاره‌اى انديشيد.
بنگريد كه عالمى زمان شناس چون مرحوم آيت اللَّه مظفر، با «حسن بيان» و «قوّت برهان»، اثرى يادماندنى به عنوان اصول الفقه نگاشت؛ باشد كه در پرتو آن نيازى به شرح نباشد و طلاّب مستقيماً از كتاب بهره‌مند گردند. امّا اينك مى‌نگريم كه اين اثر نيز از شرح نگارى مصون نمانده و لابد براى ساده‌تر كردن متن، صفحاتى سياه شده است. و دست كم پنج شرح بر آن نگاشته‌اند.
شرح فارسى بر رسائل و مكاسب و كفايه نيز، از ديگر شرحهاى مد شده بر متون درسى است! معلوم نيست كه اين شرحهاى فارسى براى كدامين دسته از طلاّب قلمى شده است. طلبه‌اى كه به ميدان كفايه گام نهد و عربى نفهمد و متون عربى را درك نكند، مى‌بايد يقين كند كه يكسره به بيراهه رفته است. اينان اگر عربى ندانند، چگونه مى‌توانند «فتأمل»هاى كفايه را دانند. بيفزاييم كه نثر فارسى اين شرحها نيز، سخت پريشان و سراپا نابهنجار است و مايه بدآموزى ادبى طلاّب. روزگارى عالمان ما چون به فارسى مطلبى را مى‌نگاشتند، به روانترين و استوارترين نثر زمان مطالب خويش را عرضه مى‌كردند؛ نمونه‌هايى چون تفسير ابوالفتوح رازى و كيمياى سعادت غزالى و اخلاق ناصرى خواجه نصير الدّين طوسى و جامع عباسى شيخ بهايى و... را فراوان مى‌توان سراغ گرفت. امّا اينك بنگريد كه اين شرحها (و يا جرحها)، تا چه اندازه سست و مبتذل نگاشته شده است.
سوگمندانه بازار آشفته ادبيات مذهبى و بى اطّلاعى طلاّب مبتدى از چند و چون اين دسته آثار، به گرمى بازار شرحهاى ياد شده افزوده است. از اين رهگذر نيز مؤلفانى آشفته نگر، هراز چندى متاع پلشت خود را عرضه مى‌كنند و در جهت خفگى ذهنى و ابتذال ادبى حوزويان گام مى‌نهند و چون مانعى نمى‌بينند، سخت مى‌تازند. آيا نبايد بانيان و مدرّسان حوزه به اين فاجعه فرهنگى بينديشند و طلاّب را از مراجعه بدين شرحهاى مبتذل باز دارند؟
پيداست كه آنچه اشارت رفت، به معنى نفى مطلق شرح نگارى بر كتابهاى درسى حوزه نيست. البته كه شرح استوار و كارآمد بر متون درسى حوزه‌هاى علميه و گره گشايى از مشكلات متن آن ضرورت است. امّا اينك شرحهايى كه نگاشته مى‌شود غالباً از بازگشايى مشكلات متن بازمانده است. بلكه در مواردى كه نيازى به سخن نبود، به فضل فروشى پرداخته شده است.
يادآورى كنيم كه آنچه را ساليان سال مصلحان و فرهيختگان براى اصلاح متون درسى حوزه‌ها گفتند و نوشتند، و از ناهنجاريهاى برخى از آن مجموعه‌ها همّت گماشته‌اند، از مقوله‌اى ديگر است.
ضرورت بازسازى متون درسى و همگون سازى آنها با نيازهاى فرهنگ و اجتماع و لزوم تحوّل در محتواى متون درسى، بويژه آنچه مربوط به حقوق اسلامى و در ارتباط تنگاتنگ با مسائل اجتماعى است با جاريهاى زمان، غير از ابتذال انديشى، سهل انگارى و سست‌گرايى است.
متون ناكارآمد حوزه بايد بازسازى شود، امّا با استوارى هرچه بيشتر و با ابعادى هرچه ژرفتر و نثرى استوار، جذّاب و دلكش و شكوهمند. و در كنار متنهاى استوار بايد كتابهايى به عنوان كمك درسى كه به تعميق و تعميم آگاهيهاى لازم يارى رسانند فراهم آيد و از شرحهاى تنك مايه با قالبهاى رسوا و نثرهاى مبتذل جلوگيرى شود.
اميد است اين تذكار براى مؤلفان اين دسته آثار و توجه به پيامدهاى شوم آن بسنده باشد. و اين يادآورى متواضعانه براى حوزويان و نگاهبانان اصالت و هويت حوزه سودمند افتد. واللَّه من وراء القصد
آينه پژوهش‌