چاپ و انتشار و مطالعه در لبنان و كشورهاى عربى



رايزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ايران در دمشق
در دهه پنجاه و شصت معادله اى در محافل مطبوعاتى ـ انتشاراتى بر سر زبانها بود كه كتاب در مصر تأليف مى شود و در بيروت چاپ و مى گردد و عاقبت در عراق خوانده مى شود! اما امروزه اين معادله به علت شرايط و تحولات جديد در زمينه هاى سياسى و اقتصادى جهان عرب, به كلى دگرگون شده و شكل تازه اى به خود گرفته است. چه, كتاب در بيروت تأليف و چاپ مى شود و در كشورهاى حاشيه خليج فارس به فروش مى رسد. آمار و ارقام نشان مى دهد كه هفتاد درصد از كتابهاى چاپ شده در اين خطه, توسط انتشارات لبنانى به چاپ مى رسد. اهميت مطبوعاتى و انتشاراتى بازار لبنان به گونه اى است كه شركت مؤسسات انتشاراتى آن در هر يك از نمايشگاههاى كتاب منطقه اى و عربى, تضمين كننده موفقيت آن نمايشگاه تلقى مى گردد.
دهه پنجاه و شصت, دهه هاى بحرانهاى سياسى و به دنبال آن, باز شدن و پيوستن جوامع عربى به يكديگر و اوج كودتاها و شكل گيرى ايدئولوژيهاى جوراجور عربى و قومى و ملى است. لذا جاى شگفتى نبود كه هژمونى فرهنگى و فكرى جهان عرب نيز توسط مصر ناصرى اداره گردد, اما با بروز جنگ داخلى در لبنان و تغيير سياستهاى داخلى و خارجى مصر و تحولات رفته بر عراق, رفته رفته بر تعداد فارغ التحصيلان و روشنفكران و محققين كشورهاى عربى افزوده شد و از آنجا كه لبنان را (على رغم جنگ ويرانگر داخليش) بهترين پناهگاه تحقيقات و آزادترين مكان چاپ نوشته هاى خود مى ديدند, به سوى آن روى آوردند, و لذا توليد فكرى و انديشه منجر به گسترش كمى و كيفى انتشارات آن گرديد; به طورى كه در حال حاضر, بيش از ششصد مؤسسه انتشاراتى در اين كشور كوچك سه ميليونى, پروانه كار دارند, اما به علت وضعيت ناگوار اقتصادى و كاهش شديد نرخ پول رسمى آن, كمتر از نيمى از آنها به چاپ و نشر كتاب به طور فعال مشغولند و بقيه, به طور پراكنده در اين زمينه با مشكلات فراوان, خود را با شرايط روز وفق مى دهند.
بدون ترديد آزادى مطبوعات و انتشارات قلم و بيان كه از ابتدا در لبنان به طور نهادينه وجود داشته و آن را از ديگر سرزمينهاى عربى متمايز ساخته, موجب درخشش و كارنامه موفق انتشارات آن در سطح منطقه شده است. اما به علت بروز مشكلات فزاينده اى كه اين كشورها در ابعاد مختلف دچار آن گشتند, نتيجه منفى آن بر كليه بخشها, از جمله موضوع مطالعه و ارتقاى دانش و معلومات و كتابخوانى ظاهر شده است; به طورى كه در حال حاضر, اين كشورها به بحران مطالعه مبتلا شده اند: يا اصلاً كسى رغبتى به مطالعه ندارد و يا اگر دارد, در رشته خاصى وارد مى شود. به عنوان مثال, هم اكنون پنج درصد از لبنانيها به طور جدى مطالعه مى كنند و بقيه, مطالعه را يك نوع سرگرمى مى دانند و به كتاب به عنوان يك كالاى تجارى و تزينى, آن هم براى دكور منازل و اتاقها و دفاتر كار خود استفاده مى كنند. طى يك نظرخواهى جديد كه توسط روزنامه الحياة انجام گرفته است, اكثريت قريب به اتفاق مردم عراق به نان خود مى انديشند تا مطالعه. اين مورد در سوريه نيز صدق مى كند; چرا كه به علت گرانى كتاب, كسى قادر به تأمين نيازهاى معنوى خود نيست. ثانياً اكثريت نسل جوان و تحصيلكرده آن, در بى هويتى فرهنگى بسر مى برند و فروش ناچيز نمايشگاه بين المللى كتاب دمشق, حاكى از اين سرخوردگى است. البته اردن و مصر, وضعيتى بهتر دارند و علت آن وجود انگيزه هاى قوى مذهبى و رگه هاى پرنفوذ دينى و احزاب سياسى ـ مذهبى ـ آنهاست. و اگر مشاهده مى شود كه جنبش كتابخوانى در كشورهاى عربى حاشيه خليج فارس از رونقى برخوردار شده است, جداى از دو عامل شكوفايى اقتصادى و احياى جنبش مذهبى و دينى در دهه اخير نيست.
با تمام اين تفاصيل, در ميان مجموعه كشورهاى عربى, نبايد خط جديدى را كه رنگ مذهبى دارد و به علت سرعت در حال شكل گيرى و توسعه و نفوذ در ميان نسل جوان كتابخوان است, فراموش كرد. در مثل مى توان به رويكرد قشر كتابخوان مردم اين خطه به اسلام انقلابى ـ كه نمونه روشن آن را مى توان در نمايشگاه كتاب قاهره و ميزگردهاى جانبى آن مشاهده كرد ـ و فروش غير قابل باور كتابهاى مذهبى كه تفسير جديدى از اسلام دارند (به عنوان مثال كتابهاى استاد شهيد مطهرى و مرحوم دكتر شريعتى) اشاره كرد.
بحران مطالعه يك اُفت فرهنگى است, ولى بنا به متغيرات و شرايط خاص اجتماعى ـ اقتصادى از فراز و نشيب برخوردار است. بنابراين اغراق نخواهد بود اگر بگوييم كه در كنار بيروت, تهران, پايتختِ تأليف و صدور كتابهاى مذهبى به كل منطقه عربى شده است, بر خلاف دهه هفتاد كه ايران, هم مركز مطالعه و هم مركز نشر بود.
قابل ذكر است كه در لبنان, وزارت فرهنگ وجود ندارد, بلكه وزارت تبليغات, عهده دار امور مربوط به موضوع كتاب و چاپ است و اتّحاديه ناشرين لبنانى كه در دهه شصت تأسيس شده و متشكل از ششصد مؤسسه انتشاراتى رسمى و داراى پروانه معتبر است, تقريباً در كليه امور فنى مربوط به نيازها و مشكلاتِ اين صنف نظارت دارد و اين تعاون صنفى در سالهاى اخير به علت مشكلات به وجود آمده در سطح لبنان, به ميزان زيادى كاسته شده است; به طورى كه اعضاى آن دلسرد شده و كمتر به آن دل بسته اند و هر مؤسسه انتشاراتى به طور مستقل خود تلاش دارد مشكلات خود را حل كند و به اصطلاح گليم خود را از آب بكشد. بنيانگذار اوليه اتحاديه, مصطفى فتح الله, مدير انتشارات الكشّاف بود و پس از وى فؤاد حبيش, مدير انتشارات المكشوف عهده دار اتحاديه شد و در ادامه, بهيج عثمان كه يكى از سهامداران انتشارات دارالعلم للملايين است, عهده دار اتحاديه شد و پس از آن نيز يحيى الخليل, بنيانگذار انتشارات الحياة, رياست اتحاديه را عهده دار شد كه تاكنون در اين سمت باقى مانده است.
بازار كتاب و انتشارات, چون بسيارى از شغلهاى ديگر, از آفات و تقلباتى برخوردار است و لبنان در كنار اسرائيل (رژيم اشغالگر قدس) و سنگاپور, يكى از مراكز مهم تقلب و تزوير و پايمال كردن حق التأليف ديگران شده است. عدم حضور جدى نهادهاى قانونى و دولتى حكومت لبنان و چه بسا نبودن قوانينى در خصوص دفاع از مؤلف و… بر دامنه فاجعه افزوده است; به گونه اى كه نويسندگان پيوسته نگران هستند كه مبادا كتابشان با نام جعلى ناگهان از بازار كتاب سر برآرد و نتيجه تلاشهايش يك شبه چون دودى به هوا بلند شود.
درخصوص بحران مطالعه كه اين كشورها, از جمله لبنان, دچار آن شده اند, بايد به نقش منفى انبوه راديو و تلويزيونهاى موجود اشاره كرد به حدى كه هر كس به طور مفيد بيش از پنج تا شش ساعت خود را در پاى برنامه هاى جوراجور آن صرف مى كند و ديگر حوصله و وقتى براى مطالعه ـ كه نيازمند آرامش فكرى و تأمل است ـ نمى ماند.