همگرايى مسلمانان زمينه ها ، عوامل و موانع
عطاران سعید

سخن نخست
بارزترين نقش دين, حيات بخشيِ آن است, چرا كه با بنيادى ترين مؤلفه هاى حيات بشرى سر و كار دارد و هدف خود را زنده كردن انسان ها معرفى كرده است:
يا ايها الذين آمنوا استَجيبوا لله و للرسول إذا دعاكم لما يُحييكم;1 اى كسانى كه ايمان آورده ايد دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنيد, هنگامى كه شما را به سوى چيزى مى خواند كه شما را حيات مى بخشد.
در اين راستا دين ماندگارترين پيام ها و دستورات را در راه رسيدن به هدف متعالى احياى روح و جان بشر عرضه كرده است كه توجه به آنها جوامع انسانى را از ركود و رخوت رهايى مى دهد و در راه رسيدن به آرمان هاى بلند و تابناك هدايت مى نمايد; در نهايت, هدف دين به وجود آمدن جوامع سالمى است كه اصول و قوانين الهى در آنها حاكم است و انسان ها در نهايت سرزندگى و پويايى به سر برند.
اين ميان يكى از حياتى ترين دستوراتِ الهى, همگرايى و وحدت است كه در موارد متعددى قرآن انسان ها را به يكپارچگى و يكى شدن فرا خوانده و از جدايى و تفرقه پرهيز داده است.2 معروف ترين آيه در اين باره آيه اعتصام است:
واعتصموا بحبل الله جميعاً ولا تفرّقوا;3 و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد.
رسول مكرم اسلام هم در موارد بسيارى مسلمانان را به همگرايى و برادر هم بودن دعوت فرموده است, در اين جا به ذكر يك روايت از آن وجود مقدس اكتفا مى كنيم, پيامبر اسلام(ص) فرمود:
ذمة المسلمين واحدة يسعى بها أدناهم;4 مسلمانان بر يك پيمانند و همه بر آن پايبندند.
و هم او فرمود:
وهم يد على من سواهم…;5 همگى در صفى واحد در مقابل بيگانگان هستند).
براساس اين رهنمود روشن قرآن و هدايت هاى الهى پيامبر بزرگ اسلام, مناديان صالحى در طول تاريخ يكصد ساله مسلمانان نداى اتحاد و همگرايى مسلمانان را سر داده و راهكارهاى اجرايى اين پديده ميمون را ارائه داده و خود عملاً وارد ميدان كار شده و قدم هاى مؤثرى در عملى نمودن اين امر برداشته اند كه پيگيرى و استمرار اين اقدامات مى تواند سرنوشت مسلمانان را در آينده تحت تأثير قرار دهد و دست دشمنانشان را از بلاد اسلامى كوتاه و حيات قرآنى را به جوامع اسلامى ارزانى نمايد.
امام شرف الدين6 در بين مناديان اتحاد و همگرايى مسلمانان, جايگاه بس ويژه و برجسته اى دارد و بر انديشمندان اسلامى و تمام كسانى كه دل در گرو دين دارند فرض است تا درباره ايده ها و آرمان ها و اقدامات اين شخصيت بزرگ اسلامى و اصلاح طلب راستين, تحقيق كنند و از سرمايه هاى فكرى و عملى او در رسيدن به هدف بزرگ (همگرايى مسلمانان) بهره مند شوند, چرا كه از يك سو عظمت اين اندوخته ها به حدّى است كه مى تواند براى نسل هاى بعد از خودش به منزله سنگ بناهايى باشد تا نقطه عزيمت بسيارى از تلاش هاى وحدت بخش قرار گيرد و از ديگرسو, اصرار دشمنان اسلام بر جدايى و تفرقه بين مسلمانان و اقدام عملى آنان و ابراز وجود در منطقه استراتژيك و مسلمان نشين خاورميانه و اهداف شوم آنان كه بى شك خواب هاى خطرناك و نگران كننده اى براى تمام مسلمين ديده اند ضرورت پرداختن به اين بحث را صد چندان كرده و آن را از مهمترين مباحثى كه شايسته توجه و پيگيرى است قرار داده است.
اين نوشتار با بهره گيرى از منابع اسلامى و آثار سيد شرف الدين به تبيين موضوع همگرايى مسلمانان پرداخته و در محورهاى زير سامان يافته است: اهميت و ضرورت همگرايى
اتحاد و همگرايى مسلمانان با توجه به زمينه هاى فراوان همگرايى در بين آنان از يك سو و داشتن دشمنان مشترك و قسم خورده از ديگرسو ضرورتى انكارناپذير است; در اين باره به نكته اى اشاره مى شود كه خالى از دقت نيست.
اصولاً وجود همگرايى و اتحاد در جامعه, فرمانى است عمومى كه در قرآن از سوى خداوند صادر شده است و مسلمانان موظف به ايجاد رابطه و تعامل با غير مسلمانان و اهل كتابى شده اند كه در جامعه اسلامى زندگى مى كنند, چرا كه زمينه اين تعامل در جامعه وجود دارد, قرآن مى فرمايد:
تَعالوا إلى كلمة سواء بينَنا و بينَكُم ألاّ نَعبدَ إلاّ الله ولا نُشرك به شَيئاً;7 بگو اى اهل كتاب بياييد به سوى سخنى كه ميان ما و شما يكسان است كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزى را همتاى او قرار ندهيم.
خداوند به سبب وجود زمينه مشترك بين مسلمانان و غير مسلمانان, كه پرستش خداوند واحدى است, به مسلمانان شيوه گفتگو و تعامل با غير مسلمانان را تلقين مى فرمايد و از آنان مى خواهد در هنگام ارتباط با غير مسلمانان بر نقاط اشتراك و زمينه هاى مشابه تأكيد ورزند و از اين زمينه ها براى همگرايى و نيز براى رسيدن به اهداف مشترك استفاده كنند.
وقتى خداوند درباره غير مسلمانان به همگرايى فرمان مى دهد, بى شك درباره مسلمانان كه براى يك سلسله امور (كه بيشتر جزء فروع دين است) از همديگر جدا شده اند دستور الهى الزام آورتر و همراه با تأكيد بيشترى است. توجه به اوضاع كنونى در جهان و نقشه ها و توطئه هاى قدرت هاى استكبارى و استعمارى براى نابودى اسلام و مقابله با مسلمانان و غارت منابع و ذخاير مادى و معنوى آنان ضرورتِ همگرايى مسلمانان در صحنه بين الملل اهميتى بسيار مى يابد.
ابوزهره استاد برجسته دانشگاه الازهر و رياست دانشكده حقوق قاهره درباره ضرورت همگرايى مسلمانان مى گويد:
اين عصر, دورانى است كه دولت ها و كشورها با يكديگر متحد شده اند چون دريافته اند كه بدون اتحاد با ديگر ملت ها شكست خواهند خورد, لذا اتحاديه ها و پيمان هاى نظامى بينشان به وجود آمده است كه تماماً در دو اردوگاه شرق و غرب بوده, با اين حال آيا ما مسلمانان حق نداريم در يك اتحاديه روحانى و معنوى گرد آييم كه براساس غلبه سياسى و قدرت طلبى استوار نشده باشد, بلكه مبتنى بر ايمان و اطاعت خداوند باشد.8
از اين رو يكى از مسائل بنيادى و بسيار با اهميت براى مسلمانان در سطح سياست هاى جهانى و سياست هاى منطقه اى مسأله (همگرايى مسلمانان) است. براى تجديد عظمت اسلام و تأمين رهايى مسلمانان از چنگال جنايتكاران شرق و غرب, تنها راه, اتحاد اسلامى است.9 مراد از همگرايى
در معناى همگرايى گفته اند:
پيوستگى و نزديكى اعضا يا اجزاى يك مجموعه به يكديگر, مقابل واگرايى, مانند همگرايى كشورهاى اروپايى در مقابل مداخلات آمريكا.10
با استفاده از معناى لغوى همگرايى به بيان مراد از آن مى پردازيم. به نظر مى رسد آنچه كه غرض مصلحان بزرگ از اتحاد يا وحدت مسلمانان تاكنون بوده است همگرايى آنان است, يعنى پيوستگى و نزديكى مجموعه مسلمانان, زيرا آنچه از اين واژه به ذهن مى آيد همسويى و هم جهت شدن مسلمانان براى اهداف مشترك است والا معنايى غير از اين كه عبارت باشد از حصر مذاهب به يك مذهب, يا اخذ مشتركات مذاهب و طرد مفترقات آنها11 نه امكان پذير است و نه هدف كسانى است كه نداى اتحاد مسلمانان را سر داده اند, بلكه منظور اين دانشمندان, متشكل شدن مسلمانان است در يك صف در برابر دشمنان مشتركشان,12زيرا اين دو جريان عقيدتى و فرهنگى و تاريخى وسيع را نه مى توان درهم ادغام كرد و نه مى توان يكى را به سود ديگرى ـ يا به سود اسلام ـ نابود ساخت.13
پس مراد از همگرايى و اتحاد, رها كردن مايه هاى اختلاف و اتفاق بر نقاط اشتراك و ايجاد وحدت كلمه و تشكيل صف واحدى در مقابل دشمنان است. در اين باره امام سيد شرف الدين مى گويد:
به نظر من اتحاد مسلمانان وابسته به اين نيست كه شيعيان از مذاهب شيعه و اهل سنت از مذهب خود دست بردارند.14 امكان همگرايى
در امكان اين همگرايى بايد گفت كه اين همگرايى در بخشى از مسلمانان كه شامل چهار فرقه فقهى اهل سنت است تحقق يافته است و آنان على رغم وجود اختلافات فقهى توانسته اند به آسانى و تحت يك عنوان واحد (اهل سنت) خود را جاى داده و رفتار آنان به گونه اى است كه سؤال از مذهب فقهى آنان از منظر آنان سؤال لغو و مايه تعجب به نظر مى رسد. در اين باره سيد شرف الدين مى گويد:
فاذا جاز ان تكون المذاهب اربعة فلما ذا لايجوز ان تكون خمسة؟ وكيف يمكن ان تكون الاربعه موافقة لاجتماع المسلمين فاذا زادت مذهباً تمزق الاجتماع وتفرق المسلمون طرائق قدداً;15 اگر جائز است كه چهار مذهب باشد, چرا كه پنج تاى آن جائز نباشد. چطور ممكن است چهار مذهب موافق با اجتماع و اتحاد مسلمانان باشد, اما همين كه به پنج مذهب رسيد اجتماع از هم پراكنده مى شود و مسلمانان هركدام به راهى مى روند (و اين موجب از هم گسيختگى آنها خواهد شد).
پس اگر در ميان چهار گروه مهم از مسلمانان همگرايى صورت گرفته و آنان اختلافات مذهبى در امور فرعى را كنار گذاشته و بر اصول مشترك گرد هم آمده اند اين چهار گروه مى توانند اختلافات در امور فرعى فقهى را با گروه پنجم (شيعه) هم به كنارى نهند و بر مشتركات و زمينه هاى وحدت ساز تفاهم نمايند و در مقابل بيگانگان با قدرت و توان بيشترى مقاومت كنند و توطئه هاى آنان را نقش بر آب سازند.
امام شرف الدين هنگامى كه در مراجعه چهارم از كتاب المراجعات به پاسخ سليم بشرى مى پردازد به اين نكته اشاره كرده است. سليم بشرى سؤال مى كند: دليل عدم التزام شما (شيعيان) به مذاهب جمهور مسلمين يعنى مذهب اشعرى در اصول دين و مذاهب چهارگانه در فروع چيست, در حالى كه پيشينيان صالح همگى به اين مذاهب معتقد و ملتزم بوده اند؟
امام شرف الدين در پاسخ مى گويد:
هلم بنا الى المهمة التى نبهتنا اليها من لم شعث المسلمين والذى اراه ان ذلك ليس موقوفاً على عدول الشيعه عن مذهبهم ولا على عدول السنة عن مذهبهم;16 هم اكنون نوبت آن رسيده كه با هم درباره نجات مسلمانان از پراكندگى به بحث بپردازيم, به نظر من اين امر با عدول شيعه از مذهبش و گرويدن به مذهب جمهور تحقق نمى پذيرد و نيز با عدول اهل سنت از مذهبشان محقق نمى شود.

زمينه هاى همگرايى

عوامل همگرايى