سؤالهاى فقهى كميسيون احكام سمينار ديدگاه‌هاى اسلام در پزشكى‌



دانشگاه علوم پزشكى مشهد در روزهاى 11 - 8 اسفند مال سال 1368، سمينارى تحت عنوان «ديدگاههاى اسلام در پزشكى» برگزار نمود، كه گزارش تفصيلى آن را در بخش گزارش‌ها ميخوانيد.
آنچه در پى مى‌آيد، مجموعه سؤالهايى است كه در كميسيون احكام آن سمينار تهيه و تدوين شده است تا عالمان، فقيهان و حقوقدانان پاسخى در خور دهند و زمينه تحقيق در اين مباحث را بگونه جدى بازگشايند.
مجلّه ضمن سپاسمندى از تعهدشناسى طبيبان مسلمان و پزشكان برگزار كننده سمينار و جناب دكتر سيّد حسين فتاحى، اين سؤالها را در بخش «بايسته‌هاى پژوهش» درج مى‌كند و حوزويان بزرگوار را به، در نگريستن و عالمانه و پژوهشگرانه بدانها پرداختن، توصيه مى‌كند. سؤالات احكام مربوط به تشريح جسد
1) در مورد آموزش در صورت عدم دستيابى، مشكلات تهيه و گرانى اجساد غير مسلمان، آيا مى‌توان از جسد مرده مسلمان براى آموزش دانشجويان استفاده كرد؟
2) در صورت لزوم براى تشريح قطعه‌اى از بدن (مثلاً استخوان گيجگاهى) براى دستياران تخصصى آيا اين مسئله امكان‌پذير است.
3) در صورت مجوز تشريح بند 1 و 2 آيا ديه تعلق مى‌گيرد؟ به چه كسى؟ دولت، تشريح كننده...
4) با توجه به توسعه شهرها و تخريب قبرستانهاى قديمى آيا ميتوان از استخوانهاى مكشوفه، در امر آموزش استفاده كرد؟
5) حكم استفاده از جسد مسلمان جهت تشريح با وصيّت قبلى متوفى مبنى بر اين امر چه ميباشد؟
6) حكم تشريح و رؤيت دستگاه تناسلى مردان و زنان متوفى براى دانشجويان همگن و ناهمگن چگونه است؟ (با توجه به اهميّت آموزش براى دانشجويان).
7) آيا ميتوان براى تشخيص جرم واقع شده در مرگهاى مشكوك اقدام به كالبد گشائى كرد؟ آيا رضايت متوليان متوفى شرط است؟ (در عرف بين المللى اين مجوز وجود دارد)
8) آيا براى پيشرفت علم پزشكى ميتوان اقدام به كالبد گشائى نمود؟ (لازم بتذكر است كه كالبد گشايى در جوامع پزشكى بعنوان يك تأييد نهائى براى تشخيص و غنى كردن تجارب درمانى براى استفاده در موارد بيماران آتى با بيمارى‌هاى مشابه ضرورى است).
9) آيا تشريح جسد جنين كامل انسان از نظر حكم تشريح متفاوت است؟ (براى كار تحقيقى و علمى...)
10) سؤال قبلى در مورد جنين با سن قبل از ولوج روح چگونه است؟ (براى كار تحقيقى و علمى...)
11) نگهدارى جنين مرده در شيشه براى نشان دادن به دانشجويان چه حكمى دارد؟ و همچنين در مورد قطعات يا اعضاء اجسادى كه تشريح شده‌اند؟ سؤالات مربوط به احكام پيوند اعضاء
1) خريد و فروش اعضاء براى پيوند چه حكمى دارد؟ (مشابه خون)
2) در موارد زير آيا از فردى كه در حال مرگ مغزى است ولى بوسيله دستگاه تنفس مصنوعى به حيات نباتى ادامه ميدهد و از نظر پزشكى امكان برگشت وى وجود ندارد و مرده تلقى ميشود ميتوان عضوى را (مثل چشم يا كليه) براى پيوند خارج كرد؟
الف) در مورد مسلمانان بطور كلّى.
ب) در مورد مسلمانان با وصيت قبلى و يا جواز اطرافيان.
ج) در مورد غير مسلمانان.
3) آيا در صورت موافقبت با بند 2 در سؤال 2 تبليغ اين امر در جامعه ممكن است؟
4) آيا ميتوان تخفيف جرم محكومين به اعدام را موكول به اهداء عضوى براى نجات مسلمانى دانست؟
5) برداشتن قطعه‌اى از استخوان يا عضله از شخص مسلمان (با رضايت يا بدون رضايت) براى استفاده در بدن شخص غير مسلمان جايز است يا خير؟
6) استفاده از باقيمانده‌هاى زايمانى (جفت، پرده جنين...) براى اعمال جراحى ديگران چه حكمى دارد؟
7) پيوند عضو مسلمان به غير مسلمان مجاز است يا خير؟
سؤالات احكام حقوقى و جزائى و مربوط به ديات و قصاص، حدود در حرفه پزشكى‌
1) تعريف مرگ: نداشتن امواج مغزى دال بر مرگ ميباشد، يا نداشتن امواج قلبى؟ (امواج دال بر فعّاليّت ميباشد كه روى نوار ثبت ميشود) با توجّه باينكه ميتواند امواج مغزى نباشد و انسان با كمك دستگاههاى مصنوعى قلبش فعّاليت داشته باشد؟
2) در موارديكه به علل غير مربوط به كار پزشك (مثل اختلال در دستگاهها و رفتن برق...) به بيمار لطمه‌اى وارد ميشود ضامن كيست؟
3) انتخاب چند بيمار كه همگى به اقدامات اورژانس نياز دارند بر چه اساسى است؟
4) آزمايش و پژوهش روى افراد زير چه حكمى دارد؟
1- مسلمانان بطور كلى. 2- مسلمانان با رضايت شخصى. 3- كفّار.
5) در مراكز آموزشى كه براى آينده پزشك متخصص تربيت مينمايد و بدليل كمى مهارت فى نفسه دستياران و دانشجويان عوارض و خطراتى متوجه جان بيمار ميگردد (نقص عضو و فوت) چه كسى ضامن است؟ پزشك اصلى، دستيار و...
6) ضمانت غير پزشكان (شكسته بندان، دندانسازان و...) در موارد لطمه به بيمار چه حكمى دارد؟
7) مسئله پيوند عضوى كه حد يا قصاص قطع ميشود، آيا ممكن است؟
8) فروش عضو قطع شده در حد يا قصاص يا واگذارى آن به مسلمان ديگر جايز است؟
9) آيا ميتوان تسهيلات پزشكى (استرليته، بيحسى و...) براى اجراى حدود ايجاد كرد؟
10) در مواردى براى درمان بيمار پزشك ناچار به زدن لطمه‌اى ديگر به بيمار است براى مثال براى احياء قلب بيمار سكته كرده ماساژ مى‌دهد كه منجر به شكستن دنده‌ها مى‌شود يا براى تحريك رفلكس بيمار به او سيلى مى‌زند و پرده گوشش پاره ميشود آيا در موارد مشابه فوق پزشك ضامن است؟
11) در موارد استعمال داروهاى كثيرالمصرف مثل پنى سيلين يا گزيلوكائين در دندانپزشكى كه احتمال كمى براى شوك دارد چه بايد كرد؟ با توجّه باينكه مطرح كردن گرفتن برائت خودش ترس زيادترى را ايجاد مى‌كند و نيز آيا در مورد انجام راديو گرافيهاى با مادّه حاجب كه پس از تزريق ماده حاجب احتمال عارضه و حتّى مرگ وجود دارد اخذ رضايت نامه كتبى (برائت) ضرورى است؟
12) در مورد قانون ديات با توجّه اينكه قانون بطور آزمايشى طى 5 سال در جامعه عرضه شده و مدّتى هم از تاريخ انقضاء آن گذشته است، آيا پزشكان مجاز به طرح مسائل پزشكى جديد هستند و فقها در مورد نظرات جديد پزشكى چه نظراتى دارند؟ و همچنين نظرات فقها در مورد ضرورت وجود نظام پزشكى چيست؟ كميسيون احكام مربوط به ازدواج در بيمارى‌هاى مختلف‌
1) آزمايشات اجبارى در مورد بيمارى‌هاى ذيل (مثل آزمايشاتى كه اكنون براى ابتلاء به بيماريهاى مقاربتى بصورت اجبارى انجام ميشود) از جنبه شرعى چه حكمى دارد؟
1- در مورد بيماريهاى خونى مثل تالاسمى، هموفيلى.
2- در مورد بيماريهاى آميزشى.
2) در مورد بيماريهائى كه موجب فسخ نكاح مى‌شود و موارديكه به لحاظ علم پزشكى قابل برگشت ميباشد چه حكمى دارد؟ مثال:
1- افضاء
2- قرن‌
3- جذام‌
3) در مورد برص تعريف چيست؟ حدود چيست؟ و اگر علم پزشكى بگويد كه برص به معنى لك و پيس جز اشكال زيبائى سرايت در پى ندارد، حكم چه ميباشد؟
*48* 4) با پيشرفتهاى علمى موجود كه امكان رشد جنين (لقاح نطفه و تخمك زن) در خارج بدن وجود دارد و پس از انجام اينكار (با رعايت موازين شرعى) در صورتى كه مادر رحم نداشته باشد آيا ميتوان اقدام به جايگزينى و پرورش جنين آزمايشگاهى در رحم مادر بزرگ يا اقرباى نسبى و يا سببى و يا رحم بيگانه (رحم كرايه‌اى) نمود تا رشد يابد؟ حكم طفل چگونه است؟ (بويژه از لحاظ مسائل ارثى و حقوقى).
5) حكم تغيير جنسيّت از نظر اسلام در موارد زير چيست؟
1- دو جنسى حقيقى (فردى كه از نظر ژنتيكى نه مرد و نه زن اطلاق ميگردد)
2- فردى كه اصالتاً مرد ولى تا به حال در جامعه بعنوان زن زندگى و يا حتى چندين سال است كه ازدواج كرده است.
3- همين مسأله در مورد مردى كه اصالتاً زن است و تا به حال مرد قلمداد مى‌شده است.
4- پس از تغيير جنسيت احتمالى وضعيت ازدواجى و حقوقى هر يك از موارد فوق چگونه است؟ احكام مربوط به تحديد نسل‌
1) كلاً بستن لوله‌هاى رحم از نظر شرع مقدس اسلام در بيمارى‌هاى مختلف چه حكمى دارد؟
2) بستن لوله‌هاى منى بر، در مردان براى كنترل جمعيّت چه حكمى دارد؟
3) بستن لوله‌هاى رحم براى كنترل جمعيّت چه حكمى دارد؟
4) آيا زن (بدون شوهر) ميتواند اقدام به بستن لوله نمايد؟
5) در موارديكه حاصل حاملگى، جنين داراى نقص در خلقت يا بيمارى ژنتيكى است آيا مى‌توان با بستن لوله‌هاى زن يا مرد اقدام به جلوگيرى از حاملگى بعدى كرد؟
6) در صورتيكه بستن لوله‌هاى زن يا مرد اجازه داده شود حق تقدم با كدام يكى است؟ (زن يا مرد).
7) با توجّه به منابع علمى پزشكى معتبر در مورد مادرانيكه بيش از 5 زايمان داشته‌اند و داراى سن بالاتر از 35 سال ميباشند اگر حامله شوند در معرض خطرات جسمى قرار دارند (حاملگى‌هاى پرخطر ياهاى ريسك) آيا مجاز به بستن لوله‌هاى رحمى هستند؟ سؤالات احكام مربوط به سقط جنين (سقط درمانى)
1- آيا در موارد زير قبل از ولوج روح مى‌توان سقط درمانى انجام داد؟
الف: بيماريهائى كه مى‌دانيم مسلماً جنين پس از تولد خواهد مرد.
ب: بيماريهاى ژنتيكى.
ج: ناهنجاريهاى نوزدان (مثل آنانسفالى)
2) عوامل فوق در مورد جنين بس از ولوج روح چگونه خواهد بود؟
3) ولوج روح چه زمانى ميباشد.
4) آيا در زن مبتلا به سرطان رحم كه حامله است ميتوان قبل از دادن اشعه سقط درمانى كرد؟
5) هنگامى كه دادن اشعه يا شيمى درمانى (مثلاً به يك مادر 6 ماهه حامله) چند ماه زندگى او را طولانى‌تر مى‌كند آيا جنين را بايد حفظ كرد (يعنى اشعه را تأخير كرد) يا اينكه درمان ضد سرطان را شروع كرد كه با فرض اخير جنين سقط ميشود؟
6) تا چند درصد احتمال به ناهنجارى در مصرف دارو، اشعه، شيمى درمانى، اجازه سقط وجود دارد؟
7) سقط درمانى براى حفظ جان مادر در بيماريهاى مختلف كه در كتب علمى معتبر و متخصصين مورد وثوق اعلام مى‌نمايند، چه حكمى دارد؟ سؤالات مربوط به معاينات پزشكى‌
1- معاينات توسط دانشجويان جهت آموزش چه حكمى دارد؟
2- معاينه افراد غير بيمار براى كنترل سلامتى، استخدام، سربازى و كارهاى پژوهشى چه حكمى دارد؟
*49* سؤالات مربوط به احكام مربوط به آزمايشگاهها و آزمايشات مختلف‌
1- اخذ مايع منى جهت آزمايشات به طريق استمنا چه حكمى دارد؟ (بخصوص در افراد مجرد).
2- انجام آزمايشات تشخيصى احتياج به برائت ذمه دارد؟ (از نظر ايجاد خون مردگى يا درد در بيمار يا ساير عوارض جنبى).
3- انجام آزمايشات ضرورى توسّط افراد ناهمگن چه حكمى دارد؟ سؤالات مربوط به داروسازى و تجويز نسخ‌
1- با توجّه به اينكه تشخيص بيمارى و تجويز دارو بعهده پزشك معالج واگذار شده و طبق قوانين موجود داروساز موظف به تحويل داروى تجويزى ميباشد، آيا داروساز نسبت به عوارض يا عواقب مضره ناشى از تجويز غير علمى يا غير ضرورى و احياناً تجويز بر اساس سودجوئى و غيره ضامن است؟ و با توجّه بشرح فوق و با توجه به اطلاع علمى از عوارض مترقبه بعدى برى الذمه ميباشد؟
2- نظر باينكه قانوناً تجويز دارو بعهده داروساز نميباشد (به استثناى داروهاى بدون نسخه) چنانچه مريض بحال اضطرار مراجعه نمايد و با توجه به فوريت در صورت ندادن دارو و منجر به نقص، جرح و يا فوت بيمار گردد. آيا داروساز در عواقب فوق متهم به قصور است؟
3- با توجه باينكه در كشف و توسعه داروهاى جديد يكى از مراحل نهائى قبل از ورود دارو به بازار آزمايش روى انسانهاى داوطلب سالم يا بيمار بمنظور ارزيابى اثرات و عوارض دارو ميباشد و همچنين در مورد داروهاى رايج المصرف نيز بعضاً بمنظور بررسى و تحقيق اثرات جديد لازم است روى انسانها انجام شود چنانچه اين امر منجر به عوارض نامطلوب روى اين افراد گردد، آيا عليرغم داوطلب بودن افراد تحت آزمايش، ذمّه‌اى بعهده محقّقين ميباشد؟
4- حرمت و نجاست استفاده از الكل اتليك (اعم از منابع تخميرى، شيميائى و صناعى) در طب و داروسازى بصورت موضعى (زداينده، خشك كننده، ضد عفونى كننده) و خوراكى اعم از اينكه خوردن آن جنبه داروئى داشته باشد مثل سم زدائى متانول و يا بصورت جزئى فرعى در يك فرآورده داروئى مايع بعنوان حلال يا محافظ وارد شده باشد را تعيين فرمائيد؟
5- با توجّه به اينكه برخى از داروهاى ضرورى و حياتى از منابع حرام يا نجس مثل اعضاء يا دفعيّات انسان يا حيوان تهيّه ميگردند و اصولاً اينگونه داروها از كشورهاى خارج و غير مسلمان وارد ميشوند حكم شرعى مصرف اينگونه داروها در انسان و نيز معامله بر روى آنها چيست؟
سؤالات مربوط به دندانپزشكى
1- دندانهائيكه بعلّت بيمارى لثه دجار لقى هستند و در اثر كوچكترين ضربه از دهان بيرون مى‌افتد آيا در صورت اصابت ضربه از سوى فردى ديه به آن تعلّق ميگيرد؟ و ديه اينگونه دندانها مثل دندان طبيعى است؟
2- به دندانهائيكه در اثر ضربه سياه مى‌شود كه طبق فتواى موجود شمول ديه است در حال حاضر بوسيله معالجه ريشه و سفيد كردن دندان ظاهراً شبيه دندان طبيعى ميگردد آيا ديه كامل تعلق ميگيرد؟
3- اگر در اثر ضربه تاج دندان دچار شكستگى شده باشد كه مشمول ديه كامل است و در حال حاضر بوسيله معالجه ريشه و گذاشتن تاج مصنوعى ظاهراً درمان ميشود چه حكمى دارد؟
4- در كليّه درمانهاى دندانپزشكى كه توسّط دانشجو انجام ميشود (وظايف آموزشى) و چون كار عملى است گاهى باعث خسارت و بعضى اوقات موجب از دست دادن دندان با عوارض ديگر ميشود چه كسى ضامن است؟ (دولت، پزشك مسئول، دانشجوى عامل،...).