عصر قاجار است. او سركنسول ايران در حاجى ترخان روسيه و تفليس و نيز كاردار سفارت ايران در پاريس بود. اطلاعاتى از معارف و فقه اسلامى داشت و از قوانين اروپايى نيز بى اطلاع نبود. ميان او و آخوندزاده روابط صميمى برقرار بود و نامههاى متعددى ميان آنها رد و بدل شده است كه در آن به تبادل ديدگاههاى خود پرداختهاند. مهمترين اثر او «يك كلمه» است. وى دراين رساله مىكوشد كه بر مبناى تفكر غربى، ميان اسلام و تازههاى علم و تجارب بشرى در جهان غرب آشتى دهد. او نظام پارلمانى را با شورا، برابرى به مفهوم جديد را با مساوات اسلامى، آزادى بيان را با امر به معروف و نهى از منكر و حقوق غربى را با فقه اسلامى تطبيق مىدهد. مستشارالدوله در نامهاى به آخوند زاده در معرفى يكى ديگر از آثارش مىگويد:
كتاب روح الاسلام، إن شاء اللّه تا دو ماه تمام مىشود. مدتى است نسخه در دست دارم ولى به واسطه قلّت معاون و كثرت كار، تمام نشده، ولى خواهد شد. خوب نسخهاى است؛ يعنى به جميع اسباب ترقى و سيويليزاسيون از قرآن مجيد و احاديث صحيح آيات و براهين پيدا كردهام كه ديگر نگويند فلان چيز مخالف آيين اسلام يا آيين اسلام مانع ترقى و و سيويليزاسيون است. (109)
رساله «يك كلمه» مشتمل بر نوزده كد از اصول قوانين فرانسه است كه مستشار الدوله، ذيل هريك، شواهدى از قرآن و روايات را با ادعاى تطابق اسلام با اصول قوانين فرانسه ذكر كرده است. به زعم او اگر كسى به كتاب قانون فرانسه عطف نظر كند، خواهد ديد كه تداول افكار امم و تجارب اقوام عالم چگونه مصدق شريعت اسلام گرديده و خواهد فهميد كه آنچه قانون خوب در فرنگستان است و ملل آنجا به واسطه عمل كردن به آنها، خود را به اعلا درجه ترقى رساندهاند، پيغمبر اسلام (ص) هزار و دويست و هشتاد سال قبل از اين براى ملت اسلام قرار داده است... زهى شرع مبين كه بعد از گذشت اين سالها بيهوده نگشته است. (110)
(109) آخوند زاده، فتحعلى، الفباى جديد و مكتوبات، ص372. (110) مستشار الدوله، يوسف، يك كلمه، ص 44. براى آشنايى مختصر با زندگانى و انديشه مستشار الدوله مراجعه شود به: آرين پور، يحيى، از صباتا نيما، ج1، ص286 ـ 280؛ فراستخواه، مقصود، سرآغاز نو انديشى معاصر، ص118 ـ 115.