افراطى معتقد است كه همه اين مسيرها از نظر كميت و كيفيت يكسانند و تفاوتى ندارند. گرايش معتدل بر اين عقيده است كه اين مسيرهاى مختلف گرچه به نقطه واحد ختم مى‌شوند ولى از نظر مسافت و دورى و نزديكى (كميت) و از نظر سر راست يا پيچ و خم دار بودن (كيفيت) با هم تفاوت هايى دارند؛ يكى طولانى تر است و يكى كوتاه تر، يكى سرراست تر است و ديگرى پيچ در پيچ؛ و مثلاً اسلام نسبت به مسيحيت، مسير سر راست و كوتاه ترى است، اما اگر كسى به مسيحيت و دستورات آن نيز معتقد بود و عمل كرد، او هم به حقيقت مى‌رسد.

براى اثبات اين بيان دوم و تقويت آن، گاهى به اشعار و تمثيل هاى شعرا و عرفا تمسك مى‌كنند؛ نظير اين شعر مرحوم شيخ بهايى كه مى‌گويد:

هر جا كه روم پرتو كاشانه تويى تو ^^^[76]###

پذيرفت و گفت همه اديان، اعم از مسيحيت، زرتشتى، يهوديت، اسلام، بوديسم و...، انسان را به حقيقت و كمال و سعادت مى‌رسانند؟

پاسخ اين است كه البته در مقام تصور و ثبوت، چنين فرضى ممكن است؛ دايره‌اى را در نظر بگيريد كه شعاع هاى مختلفى از اطراف دايره به مركز آن مى‌رود و همه به يك نقطه ختم مى‌شوند؛ ولى آيا در مورد اديان موجود نيز مى‌توان اثبات كرد كه اين گونه هستند؟ با كمى دقت معلوم مى‌شود كه پاسخ منفى است.

اولين مسأله‌اى كه در اسلام مطرح است مسأله توحيد و پذيرش خداى واحد است: «قُولُوا لاَ اِلَهَ اِلاَّ اللَّهُ تُفْلِحُوا؛ بگوييد معبودى جز خداى يكتا نيست تا رستگار شويد.» اما نظر مسيحيت در مورد همين مسأله اين است: «اِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلاثَة؛ همانا خداوند متعال سومى از سه تاست»؛ يعنى سه خدا داريم؛ يكى اب، كه خداى پدر و خداى اصلى است، يكى ابن، كه خداى پسر است و يكى هم روح القدس. برخى نيز مى‌گويند خداى سوم حضرت مريم است. اين اعتقاد كه اصطلاحاً تثليث ناميده مى‌شود، اعتقادى است كه قرآن و اسلام به شدّت آن را رد كرده و با آن مقابله نموده است و معتقدان به آن را كافر دانسته است: «لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا اِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَثَة وَ مَا مِنْ اِلَه اِلاَّ اِلَهٌ وَاحِدٌ وَ اِنْ لمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَلِيمٌ؛[1] كسانى كه گفتند خدا سومين از سه تاست، قطعاً كافر شده اند، و حال آن كه هيچ معبودى جز خداى يكتا نيست. و اگر از آن چه مى‌گويند باز نايستند، به كافران ايشان عذابى دردناك خواهد رسيد.» تعبير قرآن راجع به عقيده مسيحيان در مورد خدا و اين كه حضرت عيسى را پسر خدا مى‌دانند بسيار عجيب است: «وَ قَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَداً. لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً اِدّاً. تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الاَْرْضُ وَ

1ـ مائده / 73.