خوف و رجا از خدا، عامل حركت انسانى

ما علاوه بر اين‌كه بايد از برخى امور بترسيم، بايد از كسانى هم كه آن امور به دست آنها است حساب ببريم. مثلا، ما علاوه بر اين‌كه بايد از عذاب آخرت بترسيم، بايد از كسى كه اين عذاب به دست او است نيز حساب ببريم و او را بشناسيم. انسان گاهى از اين مى‌ترسد كه مبادا مبتلا به وبا، سرطان و يا ايدز گردد و گاهى نيز كسى را مى‌شناسد كه مى‌تواند او را به اين بيمارى‌ها مبتلا كند. از اين‌روى، شناخت كسى كه توانايى وارد كردن عذاب و يا دفع آن را دارد، امرى لازم و ضرورى است. كسانى كه اعتقاد به معاد دارند؛ يعنى به زندگى پس از مرگ و نيز عذاب و ثواب آخرت معتقدند، اما نمى‌دانند كه اختيار اين عذاب‌ها و ثواب‌ها در دست كيست، در واقع خداوند را نمى‌شناسند. از شواهد و قراين موجود چنين به دست مى‌آيد كه در هزاران سال قبل، انسان‌هايى مى‌زيسته‌اند كه به عالم آخرت معتقد بوده و مى‌دانسته‌اند كه در آن‌جا گرسنگى و ناراحتى‌هايى هست. برخى از باستان‌شناسان در كاوش‌هاى خود به خوشه‌هاى گندمى برخورد كرده‌اند كه همراه با اجساد انسان‌هايى كه گويا از افراد سرشناس زمان خود بوده‌اند، دفن شده بودند. شايد آنها با اين‌كار خود مى‌خواسته‌اند تا هنگام زنده شدن مردگان در عالم پس از مرگ، براى رفع گرسنگى خود از اين گندم‌ها تناول كنند تا از گرسنگى تلف نشوند!

بنابراين اسلام فقط منادى وجود جهانى پس از مرگ و اين‌كه در آن‌جا عذاب‌ها و ثواب‌هايى وجود دارد نيست، بلكه علاوه بر آن درصدد است تا به انسان بفهماند كه اختيار اين عذاب‌ها و ثواب‌ها در دست خدا است و انسان اگر مى‌خواهد به آن عذاب‌ها مبتلا نشود، بايد از خدا بترسد. البته اين ترس اصالتاً ناشى از اعمال خود افراد در اين دنيا است؛ يعنى اگر انسان‌ها كار بدى‌بكنند، مبتلا به عذابى مى‌شوند كه آن عذاب را خداوند بر آنها نازل خواهد كرد. انسان بايد نقطه بيم و اميدش خدا باشد تا هم به مصيبت‌ها و امور نامطلوب و دنيا و آخرت مبتلا نشود و هم امور مطلوب و پسنديده دنيا و آخرت را به دست آورد، و اين امر تنها در پرتو اطاعت از خداوند امكان‌پذير است.

عامل حركت انسانى از ديدگاه معرفت اسلامى، خوف از خدا و رجاى به خداوند است. دو عامل خوف و رجا موجب مى‌شود تا انسان‌ها بر حسب مراتب ايمان و معرفت خود، به عبادت خدا بپردازند؛ عبادت برخى افراد به دليل ترس از عذاب جهنم است و كسانى كه از درجات بالاتر ايمان برخوردارند، از ترس اين‌كه مبادا از چشم خدا بيفتند او را عبادت