مى‌كنند: فَهَبنى... صَبَرتُ عَلى عَذابِكَ فَكَيفَ اَصبِرُ على فِراقِكَ؛[1] اگر بر عذابت صبر كنم، چطور مى‌توانم بر فراقت صبر كنم؟

حد نصاب خوف و رجا

خوف و رجا امرى تشكيكى و ذومراتب است و داراى حد نصابى است كه مؤمن بايد حداقل مرتبه آن را داشته باشد. اگر اميد انسان به رحمت خداوند به گونه‌اى باشد كه فكر كند كارهاى او ديگر دخالتى در آن ندارد و آن‌قدر رحمت خدا واسع است كه همه را مى‌آمرزد، باعث مى‌شود تا انسان گستاخ شود و از ارتكاب گناهان باكى نداشته باشد. اين اميد، در واقع يك رجاى كاذب است و واقعيت ندارد؛ زيرا خداوند براساس اعمال خود افراد، آنها را مى‌آمرزد و به بهشت مى‌برد و يا عذاب نموده و به جهنم مى‌برد. بنابراين، داشتن مرتبه‌اى از خوف كه مانع از گناه مى‌شود و نيز حدّى از رجا كه موجب انجام اعمال خوب مى‌گردد، واجب و لازم است. البته بين اين دو عامل بايد توازن برقرار باشد. اگر رجا طورى باشد كه بر خوف غلبه كند و خوف كم شود به حدّى كه ديگر انگيزه ترك گناه در انسان باقى نماند، انسان مبتلا به گناه مى‌شود كه در آن هلاكت است. اگر خوف هم بيش از رجا باشد خطا است؛ يعنى فرد نبايد فكر كند كه چون مرتكب گناهى شده است حتماً خدا او را به جهنم خواهد برد. چنين فردى بايد توبه كند و با انجام كارهاى خوب، به رحمت و آمرزش خداوند اميدوار باشد.

مراتب ديگر خوف و رجا مخصوص كسانى است كه درجه ايمان و معرفتشان بيش‌تر است. معرفت اين‌گونه افراد بعضاً تا بدان‌جا مى‌رسد كه حتى مى‌توانند سرنوشت خودشان را ببينند و از اين‌كه خداوند در آن عالم چه چيزهايى به آنها خواهد داد، خبر دار شوند. البته شايد تصور اين حالت براى ما مشكل باشد. كسانى هم هستند كه صِرف توجه به صفات جلاليه الهى موجب خوفشان مى‌شود و يا از اين‌كه خداوند چه عذاب‌هايى دارد، لرزه بر اندامشان مى‌افتد.

توازن بين خوف و رجا

كمال انسانيت اين است كه بندگى خدا در تمام ابعاد وجود انسان ظهور پيدا كند. يكى از ابعاد وجودى انسان خوف است و كمال عبوديت اقتضا مى‌كند كه به عنوان عبادت در وجود انسان