پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که «منابع حدیث» چیست؟ ملاک شناسایی «منبع حدیث» کدام است؟ آیا هر کتابی که دارای تعداد قابل توجّهی حدیث است، «منبع حدیث» محسوب می‌شود؟

در این مقاله، ابتدا واژه‌ی «منبع» و مشابهات آن، از جهت لغت شناخته می‌شود و سپس اصطلاح «منبع حدیث» بازشناسی می‌گردد. در تعریف «منبع حدیث» با استناد به لغت، پیشینه‌ی منابع حدیث و استعمالات عرفی و تخصّصی، پردازشی نسبتاً نو ارایه شده است. در ادامه، این پرسش به‌ طور خلاصه پاسخ داده می‌شود که استفاده از «منابع» حدیث در چه جاهایی ضرورت دارد و در کجا می‌توان از کتب «واسطه» استفاده کرد.

این بحث از آن‌رو لازم است که گاهی در پژوهش‌های حدیثی، استفاده از منابع ضرورت دارد و گاهی مراجعه به کتب واسطه از لوازم یک پژوهش حدیثی است؛ یعنی، متناسب با نوع نیاز و هدف پژوهش‌گر، استفاده از کتب منبع حدیث یا کتاب‌های واسطه توجیه علمی می‌یابد. مقدّمه‌ی چنین تفکیکی، روشن بودن مبنا و ملاک در شناسایی کتب منبع از کتب واسطه است.

مأموریت این نوشتار، ارایه‌ی معیاری برای شناسایی کتب منبع است و فایده‌هایی چون آشنایی با جایگاه استفاده از منابع و واسطه‌ها نیز بر آن مترتّب است.

پیش از این مقاله، نگاشته‌ی مستقل مفصّل و یا غیرمستقل درباره‌ی این موضوع یافت نشد. فقط در پایان‌نامه‌ی «ملاک‌های اعتبارسنجی منابع حدیث شیعه» مقداری به این موضوع پرداخته شده که اکنون با تغییر، اصلاح، تکمیل و تفصیل ارایه می‌شود. روش این پژوهش، کتاب‌خانه‌ای و منابع آن، کتب و مقالات مکتوب و الکترونیکی و ابزار آن، فیش‌های مکتوب است.

الف) معنای «منبع»

«منبع» در لغت، اسم مکان از ماده‌ی «نبع» است. به گفته‌ی ابن‌فارس(م395هـ) با این سه حرف دو کلمه‌ی اصلی تولید می‌شود[349] که یکی به‌ معنای محلّ جوشش است و دیگری اسم نوعی درخت.[350] جوهری(م398هـ) این درخت را مأخذ چوب تیر دانسته و «ینابع»[351] را به مواضع

[349]. النون و الباء و العین كلمتان احداهما نبوع الماء و الموضع التی ینبع منه ینبوع ... و الاخری النبع شجر.

[350]. معجم مقاییس فی اللغة، ج5، ص381.

[351]. ابن‌منظور، در لسان العرب، طریحی و دیگران جمع ینبوع را ینابیع به اشباع كسره دانسته‌اند. (مجمع البحرین، ج4، ص264.)