در یک تقسیم، کتب
حدیث به دو گروه منبع و واسطه منشعب میشوند. معمولاً به کتب
قدیمیتر که حاوی تعداد قابل توجّهی از احادیث است،
«منبع» میگویند. این کتابها بیشتر، در استنادات
علمی، استفاده میشود. برای معرّفی دقیق کتب منبع،
به مبنا و ملاک روشنی نیاز است تا در شناسایی مصداقها،
اختلاف و خطا به کمترین حد برسد. این ملاک را با مراجعه به لغت و
استعمال میتوان کشف کرد و از آن در روش تحقیق در علوم حدیث
بهره گرفت؛ پس از تحلیل ملاک شناسایی کتابهای منبع،
میتوان استانداردهایی را برای جایگاه مراجعه به
این کتب در مقابل «کتب واسطه» حدیثی تعریف کرد. کاربرد
این موضوع، در مطالعات و پژوهشهای محتوایی
حدیثی، ضابطهمند کردن شناسایی «منابع» برای
مراجعات است و نیز مصدریابی روایات را به مرزهای
استاندارد نزدیک میکند.
کلیدواژه: منابع حدیث، منابع اوّلیّه،
کتب واسطه، تدوین حدیث، علم تخریج، علوم حدیث، روش
تحقیق.
پیشگفتار
سنّت،
یکی از منابع اصلی معارف دینی است. احادیث
معصومانF از طریق کتب
حدیثی به نسلهای آینده منتقل شده است. این نگاشتهها
دارای سبکها، هدفها و بهرههای گوناگونی هستند و استفادهی
بهینه از آن، منوط به تناسب مبانی و اهداف هر کتاب با هدف و
فایدهی مورد نظر پژوهشگر یا استفاده کننده است. برخی از
این کتب، منبع است؛ بعضی در حکم منبع و برخی، کتاب واسطهی
حدیثی است. هریک از این گروهها علاوه بر
کاربردهای مشترک، کاربردهای خاصّ خود را دارد.
سیرهی
عقلا در مطالعات و پژوهشها، در نظر گرفتن تناسب محتوا و مرجع با مطلوبِ خود است؛
یعنی، برای دستیابی به هر مطلبی به سراغ
مرجع متناسب با آن میروند. علّت آن است که هر مرجع حدیثی،
برای هر پژوهشی مناسب نیست.