مقدمه

بر پایه باور شیعه، احادیث معصومان(عهم) همگی از سرچشمه وحی نشات گرفته و تمامی آنها معارف ناب و آموزه های دینی دارند؛ با این همه احادیث وارده از معصومان(عهم) در یک سطح و تراز قرار ندارد و برخی نسبت به برخی دارای برتری های ادبی و یا محتوایی است؛ این برتری هنگامی که در مضمون و محتوای احادیث قرار گیرد، با اصطلاحی ویژه شناخته می شود که در ادبیات اندیشمندان شیعی با عنوان «عُلوّ مضمون» یاد می شود.[144] وجود برخی ابهام ها و تفاوت برداشت محققان از تعریف و مصداق این اصطلاح حدیثی موجب گردید تا آن چنان که باید، کارآمدی علوّ مضمون شناخته نگردد و از آن در فهم و نقد روایات بهره كامل گرفته نشود؛ ازاین رو، این مقاله درصدد است با طرح چند پرسش به تحلیل و تبیین این اصطلاح روایی بپردازد و زمینه اهتمام بیشتر حدیث پژوهان به این ویژگی حدیثی را فراهم آورد؛ پرسش هایی نظیر: منظور از علو مضمون چیست؟ کارکردها و کارایی آن کدام است؟ و احادیث دارای علو مضمون چه شاخصه هایی دارند؟ شایان ذکر است پیش از این، پژوهش مستقلی دراین باره سامان نیافته و تنها به صورت پراکنده و در ضمن آثار پژوهشگران معاصر، به ذکر برخی نمونه های علوّ مضمون بسنده شده است.

1. تعریف علوّ مضمون

علو مضمون یك تركیب اضافی تشكیل یافته از علو و مضمون است؛ «علو» در لغت به معنای بلندی و ارتفاع آمده[145]و «مضمون» از ریشه «ضمن» به معنای كفالت كردن است[146] که در برخی موارد به معنای مفهوم نیز به کاررفته است؛[147] اما در اصطلاح علو مضمون را بدین صورت تعریف کرده اند:

مراد از «علو مضمون‌» آن است كه محتوا و مضمون حدیث ‌به قدرى عالى و در سطح بالا باشد كه نتوان احتمال داد از غیر معصوم صادر شده باشد.[148]

[144]. نک: مجله علوم حدیث، شماره 4، مقاله «اثبات صدور حدیث از طریق مضمون شناسی و متن»؛ مجله سفینه، شماره 20، مقاله «نقش فنون بلَاغت در فهم متون دینی».

[145]. ر.ک: معجم مقاییس اللغه، ج4 ص11َ2.

[146]. ر.ک: لسان العرب،ج13 ص257.

[147]. ر.ک: تاج العروس، ج18 ص350.

[148]. فصلنامه نهج البلاغه، شماره 2 و 3، مقاله «نقش نهج البلاغه در فقه اسلامی»، ص26.