بَرزونامه ، منظومه ای حماسی شامل حدود 000 ، 65 بیت دربارة هنرنماییها و ماجراهای برزو پهلوان افسانه ای ، فرزند سهراب . آنکتیل دوپرون این منظومه را به عطایی نامی نسبت داده که بلوشه او را همان ابوالعلاء عطاءبن یعقوب کاتب رازی * دانسته است . این شخص ، که به نامهای مختلف ناکوک و عمید عطاء و عطاء یعقوب و عطاء رازی معروف بوده ، شاعر دربار غزنوی است که در 471 (هدایت ، ج 2، ص 873ـ876) یا 491 (عوفی ، ص 72ـ75) درگذشته است . نه عوفی برزونامه را جزو آثار عطایی ذکر کرده است نه هدایت . زبان برزونامه دارای بعضی از ویژگیهای متون قرن پنجم است . این کتاب ، که به وزن و سبک شاهنامه فردوسی سروده شده ، بلندترین منظومة حماسی پس از شاهنامه و شامل مطالب بسیاری از افسانه های ملّی ایرانی است که فردوسی از آنها استفاده نکرده است .
داستان با سفر سهراب از توران به قصد جنگ با رستم آغاز می شود. سهراب با زنی به به نام شهرو ازدواج می کند و برای فرزندِ به دنیا نیامده اش یادگاری نزد آن زن می گذارد. شهرو نام فرزند را برزو می گذارد و او را، بی آنکه از هویت پدرش آگاه باشد، بزرگ می کند. برزو در جوانی به سپاه افراسیاب می پیوندد و مادرش را وامی دارد تا نام پدرش را به او بگوید و سپس بر آن می شود تا انتقام کشته شدن سهراب را از رستم باز ستاند. افراسیاب او را با لشکری به ایران می فرستد، لیکن دیری نمی گذرد که برزو به دست فرامرز گرفتار و روانة سیستان می شود. شهرو با خبر می شود و به فرار او کمک می کند، اما او باز به دست رستم گرفتار می شود. نیا و نوه ، بی آنکه یکدیگر را بازشناسند نبرد می کنند و برزو تنها در آخرین دم ، که شهرو او را به رستم می شناساند، از مرگ نجات می یابد. پس از آن به سپاه ایران می پیوندد و چون این خبر به افراسیاب می رسد، سوسن رامشگر را، که نوازنده و جادوگر است ، برای گرفتار کردن پهلوانان ایرانی گسیل می دارد ( رجوع کنید به سوسن نامه ). افراسیاب با سپاهیان خویش سر می رسد، و در یک رشته نبرد و ماجرا، بیشتر قهرمانان ایرانی و تورانی که در شاهنامه از آنان یاد شده به اضافة بسیاری دیگر و همچنین دیوان و پریان و ساحران به این معرکه درمی آیند. این داستان با مرگ برزو به دست دیوی پایان می یابد.
برزونامه اول بار در 1816 در غرب شناخته شد؛ و این هنگامی بود که کُزه گارتن ، از روی نسخه ای خطی که آنکتیل دوپرون از هندوستان آورده بود، بخشی از آن شامل 275 بیت را همراه با ترجمة آلمانی ، به چاپ رسانید. از این منظومه ، منتخب دیگری نیز به صورت ضمیمة شاهنامه چاپ ترنر مَکَن به چاپ رسیده (ص 2160ـ2196) اما متن کامل برزونامه ، هنوز چاپ نشده است . نسخه های اصلی این کتاب در کتابخانة ملّی پاریس ( > فهرست ... < ش 1189ـ1190)، فرهنگستان علوم تاجیکستان (میرزایف و بالدیرف ، ج 2، ش 324)، کتابخانة واتیکان (فوندو سبات ، ش 652)، فرهنگستان کْلوژ رومانی (پیه مونتسه ، ص 456) و در کتابخانة دانشگاه کلمبیا در نیویورک موجود است .
فردریش فون زوتشک ، در بخشی پیرامون منابع ایرانی افسانة جام مسیح ، مدعی شده است که برزونامه منبع مستقیم پارتسیفال اثر وولفرام فون اِشِنْباخ است ، لاکن این ادّعا را به اثبات نرسانده است .
منابع : (1) شاه حسین بن غیاث الدین محمد، احیاءالملوک ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1344 ش ، ص 30ـ34 (حاوی نخستین گزارش مستقل دربارة داستان برزو)؛ (2) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، چاپ افست تهران 1347 ش ؛ (3) همو، حماسه سرایی در ایران ، تهران 1363 ش ، ص 303ـ310 (دربارة متن و جایگاه آن در میان حماسه های پس از شاهنامه )؛ (4) محمدبن محمد عوفی ، لباب الالباب ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1335 ش ؛ (5) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامه ، چاپ ترنر مکان ، کلکته 1892؛ (6) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش ؛
H. Closs, "Convergence des sources" , in Lumiةre du Graal , ed. R. Nelli, Paris 1951, 50-68
(7) (دربارة نظرات فون زوتشک ) ; (8) EI , s.v. "Barzu ¦ -na ¦ ma" (by Cl. Huart- [H. Massة]); H.G.L. Kosegarten, "Bruchstدcke aus dem persischen Heldengedichte Barsunameh", Fundgruben des Orients, 5 (1816), 309-325:
(9) ) برزونامه (اولین چاپ اروپایی منتخبی از ; (10) A. Mirzoev, A.N. Boldyrev, Eds. Katalog vostochnykh rukopise § , vols . 1-, Stalinabad 1960-; M. Molإ, "L'إpopإe iranienne aprةs Firdo ¦ s ¦ ", La nouvelle Clio, 5 (1953), 377-393
(11) (دربارة متن و جایگاه آن در میان حماسه های پس از شاهنامه ) ; A
(12) Piemontese, "Imanoscritti persiano del Fondo Sbath nella Biblioteca Vaticana e un nuovo' Barzu ¦ na ¦ ma'", Atti Della Accademia Nazionale dei Lincei. Rendiconti della classe de scienze morali, storiche e filologiche, ser. 8, 33, 1978, 447-464;
(دربارة تفاوتهای بین نسخ موجود در کتابخانة ملی فرانسه و کتابخانة واتیکان )
(13) Il primo canto del libro di Berzu (Berzu ¦ -na ¦ meh) , Bologna 1899; (14) L. Ringbom, Graltempel und paradies , Stockholm 1951, 115, 471 (دربارة نظرات فون زوتشک ) ; (15) V. Rugarli, La gazzella di Berzu , Bologna 1889;
(ترجمة منتخب مذکور و سایر قطعات به نثر ایتالیایی )
(16) Rustem e Berzu , Bologna 1892; S. de Sacy, "Vullers' Chrestomathia", Journal des Savants (1834), 207-218
(17) (ندی بر کارهای کُزه گارتن و فولرس ) ; (18) J.A. Vullers, Chrestomathia Schahnamiana , Bonn 1833;
(شامل چاپ دیگری از منتخب برزونامه ، چاپ کزه گارتن )
Zend-Avesta, tr. Anquetil Duperron, I, pt. l, Paris 1771, DXXXVI.