تنقیح المقال (عنوان مشهور تنقیح المقال فی احوال الرجال یا تنقیح المقال فی علم الرجال ) ، اثری جامع در علم رجال به عربی ، تألیف شیخ عبداللّه مامقانی * ، عالم و فقیه امامی قرن سیزدهم و چهاردهم . این کتاب را گسترده ترین کتاب رجالی شیعة امامیه (فضلی ، ص 59) و بلکه مفصّلترین اثر در علم رجال دانسته اند (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 466).

تنقیح المقال شامل مقدمه ، متن اصلی و خاتمه است . مقدمه ، که دارای چهار مقام است ، مشتمل است بر تعریف و بیان موضوع و جایگاه علم رجال و سی فایده از اصول و قواعد این علم . خاتمه نیز شامل ده بخش در همین اصول و قواعد است . متن اصلی به چهار فصل اسماء، القاب ، کنیه ها و نامهای زنانِ راویِ حدیث تقسیم شده است . در هر یک از این فصول ، راویان به ترتیب الفبا و با شماره ذکر شده اند. پس از ذکر نام هر راوی ، ضبط و تلفظ صحیح نام ، به همراه نسب و همچنین آرا و اقوال رجالیِ موجود در بارة راوی و در صورت نیاز تمیز وی از نامهای مشابه و مشترک عرضه گردیده و در نهایت نتیجه گیری شده است .

در این کتاب ، شرح حال صحابه و تابعین و اصحاب ائمه علیهم السلام و دیگر راویان تا قرن چهارم ، و اندکی از عالمان حدیث و مشایخ اجازه و مؤلفان مشهور در زمینة علم رجال درج شده است (آقابزرگ طهرانی ، همانجا؛ محمدرضا مامقانی ، مصاحبة مورخ 3/2/1381 ش ). تعلیقات مؤلف در حواشی کتاب و نیز بخش «خاتمة الخاتمه »، شامل استدراکات رجالی وی بر کتاب است . تعداد رجال ذکر شده در کتاب ، مجموعاً به 307 ، 16 تن می رسد که از این تعداد، 328 ، 1 تن ثقه ، 665 ، 1 تن حَسَن ، 46 تن موثق و بقیه ضعیف ، مجهول یا مهمل معرفی شده اند ( رجوع کنید به عبداللّه مامقانی ، ج 1، بخش 1، ص 169، 171).

از ویژگیهای مهم این اثر، وجود فهرستی با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییزالسقیم من الصحیح » در ابتدای کتاب است . این فهرست مفصّل در بر دارندة اوصاف راویان (ثقه ، حسن ، موثّق ، مجهول ، مهمل و موارد خاص ) در مقابل نام هر راوی است و در حکم چکیدة آرای مؤلف در مورد رجال مذکور در کتاب است . ترتیب الفبایی فهرست و تطابق شماره گذاری آن با متن اصلی ، بر کارآمدی آن در مراجعات سریع افزوده است ( رجوع کنید به همان ، ج 1، بخش 1، ص 4 به بعد).

از نکات شایان توجه این کتاب ، گستردگی و جامعیت آن با توجه به مدت کوتاه تألیف و تصحیح و چاپ است ، تا آنجا که این امر را خرق عادت و از تأییدات خاص الاهی بر شمرده اند (آقابزرگ طهرانی ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به عبداللّه مامقانی ، ج 1، بخش 1، ص 2). مامقانی تألیف این آخرین اثر خود را در نیمة مرداد 1308 آغاز نمود و تا هنگام وفات (1311 ش ) با عشق و علاقة فراوان ، همة وقت خود را صرف این کار ساخت و در مهر 1310 نگارش و بازبینی آن را به پایان رساند. بخشی از این مجموعه ، با توجه به تاریخهای مذکور در صفحه عنوان و خاتمة مجلدات چاپ سنگی ، در زمان حیات مؤلف و تحت نظارت وی چاپ شد و قسمتی دیگر پس از درگذشت او منتشر گردید (قس آقابزرگ طهرانی ، همانجا). مؤلف در این مدت کوتاه ، به اهمّ کتب رجال و شرح حالهای معتبر شیعه مراجعه نموده ، آرا و اقوال علمای قدیم و جدید را آورده و به تعبیر خود، اهل تحقیق را از مراجعه به کتب پیشین بی نیاز ساخته است . همچنین از کتب رجالی اهل سنّت ، بویژه اُسدالغابة فی معرفة الصحابة ، بهره برده است (برای آگاهی از فهرست منابع رجوع کنید به عبداللّه مامقانی ، ج 1، بخش 1، ص 2).

برخی از صاحب نظران این اثر را ستوده اند (حرزالدین ،

ج 2، ص 21؛
آل محبوبه ، ج 3، ص 257؛
آقابزرگ طهرانی ، همانجا). برخی نیز از آن انتقاد کرده اند؛
امین (ج 1، ص 211)

با وجود بر شمردن این کتاب در میان مآخذ اعیان الشیعة ،

آن را پر اشتباه معرفی کرده و آقابزرگ طهرانی (همانجا)

در کنار ستایش از این اثر و مؤلف آن ، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است . محمدتقی شوشتری (متوفی 1374 ش )، با آنکه این کتاب را بهترین و متقن ترین تألیف رجالی از

نظر جامعیت و گردآوری اقوال رجالیان برشمرده ، بیش از



دیگران از آن انتقاد کرده است ( رجوع کنید به تستری ، 1410، ج 1، ص 9ـ12). وی ابتدا نقدها و تعلیقات خود را در حاشیة نسخه ای از این کتاب که در اختیارش بود، یادداشت می کرد، سپس آنها را مستقلاً نگاشت که به قاموس الرجال * شهرت یافت و با همین عنوان به چاپ رسید (همو، 1364 ش ، ص 4). گفتنی است برخی با وجود همة ارزشهای قاموس الرجال ، بر لحن تند و بعضی عبارات نامناسب این کتاب خرده گرفته و آن را نقطة ضعف این اثر بر شمرده اند (قاضی طباطبائی ، ص 435؛
شبیری زنجانی ، ص 13).

تنقیح المقال ، به همراه فهرست «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح » و کتاب مقباس الهدایة فی علم الدرایة ، اثر دیگر مؤلف ، مجموعاً در سه جلد رحلی ، در نجف چاپ سنگی شد. چاپ جدید این کتاب با استدراک و تعلیقات فرزند مؤلف ، محیی الدین مامقانی از 1423 در قم آغاز و برخی مجلدات آن چاپ شده است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
جعفربن باقر آل محبوبه ، ماضی النّجف

(2) و حاضرها ، بیروت 1406/1986؛
(3) امین ؛
(4) محمدتقی تستری ، «آیت اللّه علامه حاج شیخ محمدتقی شیخ (شوشتری ): رجالی عظیم معاصر» (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 1 (فروردین 1364)؛
(5) همو، قاموس الرجال ، قم 1410؛
(6) محمد حرزالدین ، معارف الرجال فی تراجم العلماء والادباء ، قم 1405؛
(7) موسی شبیری زنجانی ، « قاموس الرجال و صاحب آن » (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 1 (فروردین 1364)؛
(8) عبدالهادی فضلی ، اصول علم الرجال ، بیروت 1414/1994؛
(9) محمدعلی قاضی طباطبائی ، تحقیق در بارة روز اربعین حضرت سیّدالشّهداء علیه الاف التّحیة والثّناء ، تبریز 1352 ش ؛
(10) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352.

/ علی ملکی میانجی /