responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3470

 

ترکمان چای (یا ترکمنچای ) ، بخش و شهری تاریخی در جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی .

1) بخش ترکمان چای . در شمال غربی شهرستان میانه قرار دارد و مشتمل است بر چهار دهستانِ بَرْوانان مرکزی با مرکزیت ترکمان چای ، بروانان شرقی با مرکزیت صومعه علیا، بروانان غربی با مرکزیت غریب دوست ، و اوچ تپة غربی با مرکزیت خاتون آباد. از شمال به شهرستان سراب ، از مغرب به شهرستانهای بستان آباد و هشترود و از جنوب به دهستانهای اوچ تپة غربی و کله بوز غربی (در بخش مرکزی ) و از مشرق به بخش کندوان محدود است . آبادیهای آن عمدتاً در دشتی مرتفع قرار گرفته است . رشته کوه بُزقُوش / بُزغُوش در جانب شمالی آن امتداد دارد. رودهای ترکمان چای (سرچشمه از شهرستان اهر)، شهری چای (سرچشمه از دامنه های جنوبی کوههای بزقوش ) و یالقوز آغاج (یالقوز آقاج ، از ریزابه های شهری چای ) از آن می گذرد. زمینهای مزروعی آن با آب رود و چاه و قنات و چشمه آبیاری می شود. دو سد کوچک خاکی در آن احداث شده است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 121). از گیا، درختان گردو، بادام کوهی و دیگر درختان میوه ، گل گاوزبان ، خاکشیر، شیرین بیان ، آویشن ، گل خطمی ، کاسنی ، کتیرا، مرزة کوهی و رستنیهایی برای چرای دام دارد. از زیا، گرگ ، گراز، خرس ، قوچ ، میش ، خرگوش و کبک در آن یافت می شود. محصولات عمدة آن گندم ، جو، بنشن ، تره بار، گردو، گلابی ، انگور، زردآلو و سیب است که به همراه فرآورده های لبنی و دام زنده صادر می شود. پرورش گوسفند و بز در آنجا رایج است . در بعضی آبادیهای آن مرغداری صنعتی دایر شده است که تولیدات آن صادر می شود. زنبورداری در آنجا اهمیت دارد و عسل آن صادر می شود. صنایع دستی آن ، قالی بافی با طرح هریس و بویژه قالیهای ابریشمی است . کارگاههای موزاییک سازی و ریسندگی دارد (همان ، ج 14، ص 120).

راه اصلی تهران ـ میانه ـ تبریز ـ بازرگان ـ ترکیه از آن می گذرد. این بخش با راههای فرعی با شهر میانه (مرکز شهرستان ) و مراکز بخشها پیوندهای اقتصادی دارد.

در تقسیمات کشوری 1355 ش ، ترکمان جزو بخشهای شهرستان میانه در استان آذربایجان شرقی ضبط شده است . در 1365 ش ، بخش ترکمان با دهستانهای اوچ تپه و بروانان و تیرچایی جزو شهرستان میانه بود. در 1366 ش ، بخش ترکمان با یک دهستان به نام اوچ تپة غربی به مرکزیت خاتون آباد

تشکیل شد. در خرداد 1371، بخش ترکمان چای (به مرکزیت ترکمان چای ) مشتمل بر چهار دهستان در شهرستان میانه ذکر شد و تاکنون به همین صورت مانده است . جمعیت این بخش طبق سرشماری 1375 ش ، 974 ، 28 تن بوده است .

آثار باستانی بخش ترکمان چای عبارت اند از: تپة باستانی بروانان در یک کیلومتری جنوب غربی آبادی صومعه علیا (در حدود دوازده کیلومتری مشرق ترکمان چای ) و تپة خاکستر (کول تپه ) در حدود هفتصدمتری جنوب غربی آبادی غریب دوست (یازده کیلومتری شمال غربی شهر ترکمان چای ) که قدمت هر دو تپه به دورة پیش از اسلام می رسد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). همچنین در اراضی آبادی کوهسالار سفلا، در حدود هفت کیلومتری جنوب ترکمان چای که رود شهری چای از شمال آن می گذرد، «دره خرابه » در دو کیلومتری مغرب آن و درة «دَوَه اُولَن » (محل مردن شتر) در حدود یک کیلومتری مشرق آبادی قرار دارد (همان ، ج 14، ص 380؛ رزم آرا، ج 4، ص 434).

2) شهر ترکمان چای / ترکمان ، مرکز بخش ترکمان چای . در ارتفاع 635 ، 1 متری ، در 48 کیلومتری شمال غربی شهر میانه واقع است . راه اصلی تهران ـ میانه ـ بستان آباد ـ تبریز از نُه کیلومتری جنوب آن می گذرد. پیش از احداث راه اصلی ، در اوایل سلطنت رضاشاه (1304ـ1320 ش ) جادة میانه ـ تبریز از آبادی ترکمان چای می گذشت .

دمای این شهر در تابستانها به ْ39 و در زمستانها به ْ19- می رسد. میزان بارش سالانة آن حدود 250 میلیمتر است . در حدود یازده کیلومتری شمال شهر، قله های بالان توکان (ارتفاع : 400 ، 2 متر) و سُوسُوزیورد (ارتفاع : 608 ، 2 متر) از رشته کوه بزقوش قرار دارد. رود شهری چای از حدود 5ر6 کیلومتری جنوب آن می گذرد. آبادی ترکمان چای در اردیبهشت 1372 به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1381 ش ، ص 6). امروزه شهر دارای هفت مسجد است .

پیشینه . به نوشتة حمداللّه مستوفی (ص 183)، نام قدیم آن دیه ترکمان یا دیرخُران بوده است . ظاهراً در دورة اتابکان آذربایجان که ترکمانان به آذربایجان مهاجرت کردند، گروههایی از قبایل ترکمن در آنجا ساکن شدند و بتدریج نام آبادی از دیرخران به ترکمان کَندی و سپس به ترکمان و ترکمن تغییر یافت .

در قرن نهم ، کلاویخو (ص 165، 305) نام آن را تونگلار و تُوکلر ضبط کرده و اهالی آنجا را ترکمن دانسته است .

برخی از نواحی ترکمان چای ، از جمله بروانان ، قدیمی است . نخستین بار در قرنهای پنجم و ششم بروانان ، شهر کوچکی در آذربایجان ضبط شده است (اصطخری ، ص 156). امروزه دهی به نام بروانان وجود ندارد، اما ناحیة بروانان مشتمل بر چند دهستان در شهرستان ترکمان چای ذکر شده است . علی بن عبدالمؤمن عبدی (ص 270)، در قرن دهم ، بروانان را ناحیه ضبط کرده و آن را با ناحیة ورزقان یکی دانسته است . امروزه آبادی ورزقان در حدود یازده کیلومتری شمال شهر ترکمان چای قرار دارد. همو (ص 238، 242، 251، 264، 270ـ271) نام آبادیهای ناحیة گستردة بروانان را که متعلق به قرن هشتم بوده ، بررسی کرده و وقف بودن آنها را مسلّم گرفته است . به نوشتة او، برخی از آبادیهای آن به جادة تبریز یا جادة خراسان محدود می شده است . نام برخی از آبادیهای قدیمی آن با اندکی دگرگونی در نام دهستانهای امروزی دیده می شود، مانند قریة بالسین متصل به قریة شرف آباد که امروزه به نام بالسین شریف آباد در حدود شانزده کیلومتری شمال غربی شهر ترکمان چای واقع است ؛ قریة سینانق / زینانق متصل به قریة شرف آباد وقف سلطان خواجه شیخ صدرالدین که امروزه مطابق است با آبادی سانیان سفلا در حدود چهارده کیلومتری شمال غربی ترکمان چای (در قرن هشتم جادة تبریز ـ اوجان ـ میانه از نزدیک سینانق می گذشت )؛ قریة شرف آباد که به قریة بالسین و قریة سینانق محدود می شد و تاریخ آن از 758 روشن است ؛ مزرعة بغرآباد که وقف شیخ صفی بود و ظاهراً مطابق است با آبادی بَقَرآباد کنونی در حدود چهارده کیلومتری مغرب شهر ترکمان چای ؛ قریة تیرآباد، مطابق با آبادی امروزی تیرآباد در حدود 74 کیلومتری شمال غربی شهر میانه ؛ مزرعة اسفیج متصل به قریة صومعه که احتمالاً مطابق است با دهکدة امروزی صومعه علیا در حدود دوازده کیلومتری مغرب شهر ترکمان چای و حدود 42 کیلومتری شمال شرقی میانه . اسفیج در 987 خریده و وقف مزار شیخ صفی شده است .

در جنگ دوم ایران و روس ، پاسکویچ برای عقد قرارداد صلح بین ایران و روسیه با آصف الدوله از تبریز و قائم مقام از تهران وارد آبادی ترکمان چای شدند (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ 1367 ش ، ج 3، ص 1580ـ1581)و در 1243 قرارداد ترکمان چای / ترکمنچای بین ایران و روسیة تزاری منعقد گشت ( رجوع کنید به ترکمان چای * ، عهدنامه ). در 1295 ناصرالدین شاه ، در راه سفر به فرنگستان ، وارد ترکمان چای شد (همو، 1367ـ 1368 ش ، ج 2، ص 10ـ 18).


منابع :
(1) اصطخری ، ترجمه فارسی ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ 1367 ش ؛
(3) همو، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدّث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(5) همو، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه 1365 ، تهران 1365 ش ؛
(6) ایران . وزارت کشور. حوزه معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(7) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1371 ش ؛
(8) همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377 ش ؛
(9) همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛
(10) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(11) رزم آرا؛
(12) علی بن عبدالمؤمن عبدی ، صریح الملک ، نسخة عکسی از نسخة خطی کتابخانة موزه ایران باستان ، ش 3719؛
(13) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 14: میانه ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1376 ش ؛
(14) روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامة کلاویخو ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1344 ش ؛
(15) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان آذربایجان شرقی ، شهرستان میانه ، تهران 1376 ش ؛
(16) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش .

/ خسرو خسروی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3470
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست