امر جنبه تاریکی از رنسانس را نشان میدهد که معمولًا فریبندگی آن از چیزهای دیگری که معمولا درباره این دوره گفته میشود کمتر است، ولی دانستن آن برای فهم صحیح حوادث این دوره ضرورت دارد. رنسانس دوره طلایی هنر و ادبیات بود، ولی در عین حال، دوره عدم تسامح دینی و قساوت و بیرحمی نیز بود. نامردمی آن دوره به اندازهای است که جز در زمان حاضر در هیچ دورهای چنین نبوده است.» [1]

مذهب که میبایست دلیل هدایت و پیام آور محبّت باشد، در اروپا به این صورت درآمد که مشاهده میکنیم. تصوّر هر کس از دین و خدا و مذهب، خشونت بود و اختناق و استبداد. بدیهی است که عکس العمل مردم در مقابل چنین روشی جز نفی مذهب از اساس و نفی آن چیزی که پایه اوّلی مذهب است، یعنی خدا، نمیتوانست باشد.

هر وقت و هر زمان که پیشوایان مذهبی مردم- که مردم در هر حال آنها را نماینده واقعی مذهب تصوّر میکنند- پوست پلنگ میپوشند و دندان ببر نشان میدهند و متوسّل به تکفیر و تفسیق میشوند، مخصوصاً هنگامی که اغراض خصوصی به این صورت در میآید، بزرگترین ضربت بر پیکر دین و مذهب به سود مادّیگری وارد میشود.