مقطع راهنمايى
شريعتى سبزوارى محمدباقر

مقطع راهنمايى نوجوان و راست گويى محمدباقر شريعتى سبزوارى راست گويى و صداقت, نشانه اصالت و شخصيت انسان است. خميرمايه انسان با راستى عجين شده است. به همين دليل هنگامى كه از مادر متولد مى شود, تمام كارها, نگاه ها و گريه ها و خنده هايش براساس صداقت مى باشد. همچنين وقتى زبان باز مى كند, راستى از گفتارش معلوم است. او نمى تواند دروغ بگويد و بايد آن را بياموزد. موقعى كه بر سر طفل معصومى داد مى كشيم يا اسباب بازى ها و خوردنى هاى او را مى گيريم و يا به او اخم و تَخْم مى كنيم, بغض گلويش را مى فشارد و اشك از ديدگانش جارى مى شود; همان گونه كه اگر نازش كنيم و يا قلقلكش نماييم, مى خندد. اگر كودك از سوى برادر يا خواهرش آزار ببيند, موقعى كه پدر به خانه برمى گردد, لب به شكايت مى گشايد و اگر محبت ببيند, آن را به بزرگ ترها بازگو مى سازد. نه دروغ مى گويد و نه دروغى به ديگرى نسبت مى دهد. آنچه از ديگران شنيده بدون كم و زياد نقل مى كند. شايد به همين دليل باشد كه مى گويند: حرف راست را بايد از بچه شنيد. اهميت راست گويى در اسلام اسلام دينى است كه اصول فطرت و طبيعت را با اخلاق و انسانيت همراه كرده است. به همين دليل راست گويى را مهم ترين ملاك آدميت و اسلاميت مى شمارد. براى اين كه اهميت صداقت روشن تر شود, دو حديث مى آوريم: 1. پيامبر(ص) فرمود: به زياد نماز خواندن و طولانى كردن ركوع و سجود مردمان توجه نكنيد [و آن را معيار انسانيت و اسلاميت ندانيد] چرا كه ممكن است انسان بر اين امر عادت كرده باشد و اگر دست از عادت بردارد, به وحشت مى افتد. ولى اگر بخواهيد به خوبى و شايستگى شخصى پى ببريد, به راست گويى و امانت دارى او نگاه كنيد. اگر آدم صادق و امينى بود, او را آدم شايسته و مسلمان راستين بدانيد و گرنه حسابى روى او باز نكنيد و به وى اعتماد و اطمينان نداشته باشيد.1 2. رسول اكرم(ص) فرمود: (بر شما باد به راست گويى, زيرا راستى, درى از درهاى بهشت است.)2 صداقت از نگاه قرآن قرآن كريم براى صداقت و صادقين جايگاه بلندى قائل است تا آن جا كه مؤمنان را پس از سفارش به تقوا, دستور مى دهد با راست گويان همراه و همگام باشند: (يا أيُّهَا الَّذينَ آمَنوا اتَّقُوا اللّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقينََ;3 اى كسانى كه ايمان آورده ايد, تقواى الهى پيشه كنيد و با راست گويان باشيد). قرآن, حضرت اسماعيل را نخست به صداقت در وعده مى ستايد, سپس صفت پيامبرى را براى او مشخص مى سازد: (إنَّهُ كانََ صادِقَ الوَعِد وِكانَ رَسُولاً نَبِيّاً).4 از اين آيه استفاده مى شود كه يكى از صفات انبيا, صداقت در گفتار, كردار و عهد و پيمان است. انواع صداقت صداقت و راستى انواعى دارد; از جمله: صداقت در گفتار, صداقت در رفتار, صداقت در وعده و قول و قرارها, صداقت در امضاها و تعهدات, راستى در معاشرت, در معاملات و دادوستدها, صداقت با خدا و با خويشتن و با مردم, صداقت در هركدام از اين موارد مفهوم خاصى پيدا مى كند. مسلمان وقتى مى گويد: أشْهَدُ أنْ لاإلهَ الاَّ اللّه, بايد سعى كند قولاً و عملاً معبودى جز خدا را بندگى نكند, در غير اين صورت, دروغ گو محسوب مى شود. مرحوم آقاى بهاءالدينى, يكى از علماى بزرگ قم, در ستايش آيةاللّه حاج سيد مصطفى خمينى ـ رحمه الله ـ مى فرمودند: ايشان راست مى گفت, گرچه به ضررش تمام مى شد. در تاريخ دارد پس از اين كه پيامبر به قصد فتح مكه با لشكريانش از مدينه حركت كرد و سپاه شرك را شكست داد, گروهى از مشركان كه پيامبر و بعضى از مسلمين را شكنجه داده بودند, از ترس انتقام, خدمت پيغمبر(ص) آمدند و گفتند: ما شهادت مى دهيم كه تو رسول خدايى; اما قرآن شهادت آن ها را دروغ تلقى مى كند, به دليل اين كه برخلاف عقيده و از روى ترس و نفاق چنين حرفى را مى زدند. قرآن مى فرمايد: (وَاللّهُ يَعلَمُ أنَّك لَرَسوله;5 خدا مى داند كه تو رسول او هستى), ولى شهادت مى دهد كه منافقان دروغ مى گويند; يعنى آنان به اين گفته خود ايمان و اعتقاد ندارند. عوامل عدم راست گويى در نوجوانان از آن جا كه راستى و درستى در فطرت و طبيعت انسان ها به امانت گذاشته شده است, نيازى به علت يابى ندارد; مانند شيرينى عسل و شورى نمك كه از ذات آن دو مى جوشد, ولى دروغ يك امر انحرافى و غير طبيعى است. دروغ برخلاف وجدان و انسانيت است, فطرت و طبيعت هر انسانى از دروغ نفرت دارد. حتى شخصى كه صادق نيست همواره احساس پستى و حقارت مى كند و از خودش بيزار است. ييكى از علل انحراف نوجوانان از راست گويى, تربيت نادرست خانوادگى است. طبيعى است هر كسى در زندگى اشتباهاتى دارد, نوجوان ها نيز از اين قاعده مستثنا نيستند; بنابراين اگر اشتباهى كردند, ظرفى را شكستند, دير به خانه آمدند يا نماز آنان قضا شد, نبايد پدر و مادر و اوليا و مربيان به صورت خشونت آميز با آنان برخورد كنند, زيرا گاهى بچه ها از ترس پدر و مادر به دروغ پناه مى آورند و اگر دروغ مايه نجات و پيشرفت آن ها شد به تدريج آن را ادامه مى دهند. در اين گونه موارد بايد نوجوانان را به راست گويى تشويق كرد; مثلاً گفت: فداى سرت كه بشقاب را شكستى, ما هم وقتى نوجوان بوديم, از اين نوع اشتباهات داشتيم, ولى درس عبرت مى گرفتيم تا تكرار نكنيم. الگوگيرى نادرست نوجوانان از پدر و مادر و بزرگ ترها, محيط آلوده, دوستان دروغ گو, شكست ها, محروميت ها, تحقيرها, آموزش هاى غلط, موفقيت هاى نسبى دروغ گويان, عقب افتادگى راست گويان, آگاه نبودن از ضرر و زيان هاى مادى, معنوى, اقتصادى و اجتماعى دروغ, از جمله علل و عوامل انحراف نوجوانان از صداقت است. از طرفى تقويت راست گويى و بيان ارزش هاى آن, احترام به شخصيت افراد, ايجاد محيط امن در خانه, وفاى به عهد و… از جمله عواملى هستند كه موجب گرايش نوجوانان به راست گويى مى شود. در اين قسمت لازم است به چند نكته درباره خطرات دروغ گويى اشاره كنيم تا نوجوانان آگاهى بيشترى درباره آن پيدا كنند و هيچ وقت دست از راست گويى برندارند. امام على(ع) فرمود: (بزرگ ترين گناه در پيشگاه خداوند متعال, زبانى است كه بسيار دروغ گويد.)6 امام حسن عسكرى(ع) مى فرمايد: (تمام زشتى ها و گناهان در خانه بسته اى گذاشته شده كه كليد آن, دروغ است.)7 اصولاً دروغ باعث مى شود كه انسان در جامعه بى اعتبار شود به طورى كه حتى مردم به سخنان راست او نيز اعتماد نخواهند كرد. چنين آدمى پيوسته نگران رسوايى خويش است, ولى راست گويى, توأم با آرامش و اعتماد به نفس است. پيامبر(ص) فرمود: (از دروغ بپرهيزيد كه تحقيقاً آدمى را روسياه مى كند.)8 راستى كن كه راستان رستند در جهان راستان قوى دستند مواردى كه راست گويى جايز نيست با اين كه در اسلام به راست گويى زياد توصيه شده, اما گاهى راست گفتن حرام است. اگر سخن راست به ديگران زيان برساند, جايز نيست گفته شود. امام صادق(ع) فرمود: (هر مسلمانى كه درباره مسلمان ديگر از او سؤال كنند و او در مقام جواب, راست بگويد و بر اثر راست گويى او زيانى به ديگرى برسد, چنين فردى در پيشگاه خداوند دروغ گو محسوب مى شود; ولى اگر دروغى در حق او بازگو كند كه در نتيجه سودى به او برسد, نزد خدا راست گو به حساب خواهد آمد.)9 از مجموع روايات برمى آيد كه راست گويى در سه مورد زشت است: 1. سخنى بگويى كه بين دوستان, قهر و جدايى به وجود آورد و اختلافات را تشديد كند; 2. به مردى درباره همسرش چيزى بگويى كه وى را به رنج آورد; 3. به كسى كه سخنى براى تو بازگو مى كند بگويى: دروغ مى گويى.10 به دليل اهميت راست گويى و آثار و نتايج آن در زندگى فردى و اجتماعى, موضوع پژوهش مقطع راهنمايى اين شماره از مجله را (نوجوان و راست گويى) قرار داديم تا مشتركان گرامى با كمك گيرى از منابع معرفى شده مقالات خود را در اين زمينه تهيه و به آدرس مجله ارسال كنند. محورهاى بحث: 1. مفهوم راستى و راست گويى. 2. راست گويى از ديدگاه قرآن و روايات. 3. آثار فردى و اجتماعى راست گويى. 4. ويژگى هاى انسان هاى راست گو. 5. انواع صداقت. 6. راه هاى تقويت راست گويى در نوجوانان. منابع: 1. قرآن و نهج البلاغه. 2. كتاب هاى حديث. 3. آثار شهيد مطهرى: تعليم و تربيت در اسلام, داستان راستان, اسلام و مقتضيات زمان, فلسفه اخلاق, سيرى در سيره نبوى, سيرى در سيره ائمه اطهار(ع). پى نوشت ها: 1. اصول كافى, ج2, ص104. 2.تاريخ بغدادى, ج11, ص82. 3. توبه(9) آيه 119. 4. مريم(19) آيه 54. 5. منافقون(63) آيه 1. 6. فيض كاشانى, محجة البيضاء, ج5, ص243. 7. بحارالانوار, ج72, ص263. 8. مستدرك, ج9, حديث10298. 9. معارف و معاريف, ج5, ص511. 10. بحارالانوار, ج71, ص103.