از اجازۀ شيخ كه در سال 445 در ظهر كتاب مقدمة في المدخل إلى علم الكلام نوشته [65] معلوم مىشود كه وى در اين تاريخ در اطراف بغداد (حدود دار السلام) بوده است و در باب تأليفات شيخ خواهيم گفت كه بيشتر آن كتب در بغداد تأليف شده قسمتى پيش از در گذشت سيد مرتضى و قسمت ديگر بعد از وى و از مطاوى و مقدمات اين كتب و همچنين، سئوالات وارده بر وى مىتوان موقعيت علمى و مرجعيت او را در آن هنگام به دست آورد.

نظام الدين محمود بن على خوارزمى كاتب نسخهى مذكور در ماه رجب سال 444 از شيخ، به عبارت ذيل نام مىبرد: مقدمة الكلام تصنيف الشيخ الإمام الورع قصوة العارفين و حجة اللّٰه على العالمين، لسان الحكماء و المتكلمين، أبي جعفر محمد بن الحسن بن علي الطوسي، متعنا اللّٰه بطول بقائه و نفعنا بعلومه [66].

شيخ طوسى و نجاشى:

نجاشى معاصر شيخ طوسى كه رجال خود را پيش از سال 450، تاريخ در گذشت وى و بعد از 436 سال در گذشت سيد مرتضى [1] و ظاهرا در «بغداد» نوشته است شيخ را چنين توصيف مىكند:

محمد بن الحسن بن علي الطوسي أبو جعفر جليل من أصحابنا ثقة عين من تلامذة شيخنا أبي عبد اللّٰه [68] و آن گاه تعدادى از كتب شيخ را كه تا آن تاريخ تحرير كرده بوده از جمله «فهرست» را نام مىبرد. و آن چه وى نامبرده بغير از پاسخ اسئله، كتب مهم شيخ را در بردارد و اين خود دليل ديگر بر تأليف آن كتب در آن تاريخ و بلكه رواج و انتشار آنها است كلمۀ «عين» در عبارة «نجاشى» شخصيت و شهرت شيخ و توجه مردم را به وى در آن هنگام مىرساند. متأسفانه در هيچيك از آثار شيخ و همچنين در رجال نجاشى أثرى از مراوده و دوستى اين دو دانشمند با يك ديگر نيست با اينكه هر دو در بيشتر مشايخ و اساتيد مشترك و از نزديكان به مفيد و سيد مرتضى بودهاند نجاشى در ترجمۀ سيد نوشته است. و توليت غسله و معى الشريف أبو يعلى محمد بن الحسن الجعفري و سلار بن عبد العزيز. از اين جمله منتهاى خصوصيت نجاشى با سيد و ابو يعلى خليفه و جانشين مفيد و داماد او و سلار كه همه از

[1]- در رجال نجاشى ص 207 وفات سيد مرتضى در تاريخ 5 ربيع الأول سال 436 و تصدى نجاشى غسل وى را نقل شده و اين خود دليل بر تأليف كتاب رجال پس از اين تاريخ است، ادله ديگر نيز مىتوان بر اين امر اقامه كرد ليكن به شهادت جملۀ السيد الشريف أطال اللّٰه بقاءه و أدام توفيقه. در اول رجال نجاشى كه ظاهرا مراد از آن سيد مرتضى است شروع به تأليف در حيات سيد بوده است).

[65]- راجع باين اجازه در ملحقات كتاب الجمل و العقود ص 399 بتفصيل بحث كردهايم و در طى تأليفات شيخ نيز از آن بحث خواهيم كرد.

[66]- مقدمۀ تبيان بقلم علامه تهرانى ص أ ه.

[68]- مدرك سابق.