مفيد در ذى قعده 336 ه. در يك خاندان عريق كه با سى و يك واسطه به يعرب بن قحطان مىرسد متولد گرديد و در شب جمعۀ سوم رمضان بسال 413 ه. در بغداد در گذشت و در ميدان اشنان شاگرد وى شريف مرتضى بر جنازه او نماز گزارد و آن ميدان با همۀ وسعت بر مردم تنگ شد و روزى از آن بزرگتر ديده نشد بلحاظ كثرت ازدحام مردم براى نماز بر جنازه او و از كثرت بكاء مخالف و مؤالف بر مصيبت وى [47] و بنا به گفتۀ ابن كثير شامى «شيعه ثمانون ألفا من الرافضة و الشيعة» [48].

در حدود دويست تأليف بمفيد نسبت دادهاند و از آن جمله نزديك به صد و هشتاد رساله و كتاب را شاگرد وى نجاشى در رجال خود نام مىبرد. و بيشتر اين تأليفات در رد بزرگان علماى مذاهب ديگر از قبيل جاحظ، ابن عباد، على بن عيسى رمانى، ابى عبد اللّٰه بصرى، ابن نباته، جبائى، ابن كلاب، خالدى، نسفى، نصيبى، الكرابيسى، عتبى، حلاج و غير ايشان است و تعداد زيادتر در پاسخ سئوالات وارده از بلاد دور و نزديك است و موضوع كتب و رسائل بيشتر مسئلۀ امامت و عقائد مخصوص شيعه و همچنين احكام فقهى خاص مذهب شيعه است و برخى از اين كتب در ابطال آراء برخى از مشايخ وى از طائفه شيعه مانند ابن جنيد و صدوق و ديگران نسبت بمسائلى از قبيل قياس و سهو النبى و جز آن به رشتۀ تحرير در آمده است.

شيخ طوسى همان طور كه اشاره شد مدت پنج سال ملازم مفيد بوده و در حيات وى رساله مقنعه را كه متن فقهى جامع و محكمى است از آثار مفيد آغاز بشرح كرد و اين شرح همان كتاب تهذيب يكى از كتب اربعه حديث است كه بعدا در بارۀ آن سخن خواهيم گفت و قسمتهاى اول كتاب كه در حال حيات مفيد به رشتۀ تحرير در آمده خود بهترين معرف مايۀ علمى و ادبى شيخ طوسى كه در آن هنگام تقريبا در سن بيست و پنج سالگى بوده است مىباشد [1].

سيد مرتضى و ملازمت شيخ طوسى با وى

گرچه پس از مفيد يكى از شاگردان وى كه داماد او نيز بود به نام ابو يعلى محمد بن الحسن بن حمزه الجعفرى [2] بجاى وى نشست و جلسۀ درس مفيد را اداره كرد و اين

[1]- مرحوم آية اللّٰه بروجردى در درس خود، تحقيقات شيخ را در تهذيب در كيفيت وضو، دليل بر تبحر وى در ادب و قدرت استدلال و عمق نظر وى مىگرفت.

50- جانشينى وى را نجاشى در رجال ص 316 و همچنين علامه در خلاصه ص 164 نقل كردهاند اما دامادى

[47]- فهرست شيخ طوسي ص 187.

[48]- روضات الجنات ص 564.