و زندگى و دين است و بدين جهت در تمام شئون علمى وارد شدند حتى در نجوم و هيئت و از كلمات بزرگان دين اسلام و اديان گذشته مانند عيسى (ع) و حواريون استفاده كرده‌اند. و از همين است كه كسانى مانند سجستانى بدانها سخت حمله كرده و آنان را گمراه و منحرف دانسته‌اند و بهر حال ملاحظه ميشود كه گاهى علوم عقلى در خدمت قرآن و روايات است و كم كم قضيه معكوس ميشود و قرآن و اخبار در خدمت فلسفه قرار ميگيرد. و اين كار اغلب بوسيله دانايان امامى مذهب انجام داده ميشود شايد بتوانيم بعدها بنمايانيم كه كسانى مانند ملا صدرا بسيارى از مسائل فلسفى را با روايات و آيات قرآنى منطبق كردند.

اصول فقه‌

در باب فقه در مقالتى جداگانه خدمات ايرانيان را نموديم و اكنون بطور اختصار ميگوئيم كه مجموعه آنچه بصورت احكام، مدون شده است و فقه ناميده ميشود سابقه طولانى دارد.

در هر حال مجموعه مقررات دينى را كه شامل معاملات و عبادات است فقه ناميده‌اند. و مستند آن كتاب يعنى قرآن مجيد، سنت، اجماع و عقل است بنا بر مذهب امامى اثنا عشرى و بر مذهب اهل سنت و جماعت، كتاب، سنت، اجماع و قياس است.

در تعريف فقه گفته‌اند: علم باحكام شرعى فرعى است كه مستنبط از ادله تفصيلى است يعنى ادله اربعه.

و بنا بر اين بحث در دليل بودن دليل كار فقه نيست كار فقه اين است كه پس از فراغ از دليل بودن ادله اربعه، احكام فرعى را از آنها بيرون آورد پس مبحث ديگرى و يا علم ديگرى لازم است كه اثبات دليل بودن كتاب و سنت و اجماع و عقل را كند و بطور مسلم آنها را مستند برهان مسائل فقهى قرار دهد و آن علم را علم اصول نامند و يا علم اصول فقه زيرا بديهى است كه مستندات علم را نتوان در آن علم ثابت كرد و بلكه بايد در آن علم بعنوان مسلم الثبوت، برهان قضايا و مسائل آن علم قرار گيرد.

شايد بعدها اشاره كنيم كه اصول فقه منطق فقه است و بهر حال در تعريف علم اصول گفته‌اند «علم به قواعد و قوانينى است كه در طريف استنباط و اثبات احكام شرعى فرعى بكار آيد».

و (رجوع شود به فهرست ابن نديم ص 220- 223.)

واضع علم اصول در صدر اسلام‌

شكى نيست كه در زمان حضرت رسول بانى شرع اسلام احكام فرعى بطور