فلسفه در خدمت آيات و اخبار

بطور اجمال بيان شد كه آنچه موجب نقل علوم فلسفى بزبان عربى گرديد فهم آيات قرآن و روايات نبوى بود و بطور قطع يكى از فرقه‌هائى كه علوم عقلى را در خدمت نقل قرار دادند فرقه اسماعيليه بود. زيرا مى‌دانيم كه مذهب اسماعيلى بر اساس تأويل و توجه به باطن آيات و اخبار است و براى اين كار ناچار توجه زيادى به مسائل فلسفى كردند، آيات قرآن و اخبار را با سلاح فلسفه تأويل كردند و فلسفه يا كلام نوينى را بنا نهادند.

علماء اين فرقه اغلب و بلكه همه كاملا در علوم عقلى متبحر بودند و خود اصطلاحاتى وضع كردند و بدين ترتيب دامنه علم كلام را گسترش دادند و در شئون مختلف مباحث دينى با استفاده از مباحث فلسفى بحث و جدال كردند و فلسفه خاصى كه ما آن را كلام مى‌ناميم بوجود آوردند كه از نمونه‌هاى آن كتابهاى ناصر خسرو قباديانى و حميد الدين كرمانى است (راحة العقل).

قرآن و اخبار در خدمت فلسفه‌

در بين كسانى كه توجه كامل، بعلوم عقلى و فلسفى كردند، از همه مبرزتر، اخوان الصفا مى‌باشند اينان بطور قطع از معتزله و اسماعيليان و فرق ديگر پا را فراتر گذاشته و سعى كردند كه اصول فلسفه يونان و بويژه فيثاغورسيان را از متون آيات قرآنى و اخبار و روايات اسلامى بيرون بياورند. البته هنوز براى من بدرستى معلوم نشده است كه اينان پيرو چه مكتبى بودند و شايد هم آنان پايه‌گذار مكتب جديدى بودند كه خواسته‌اند حكمت يونانى را با مسائل دينى هماهنگ كنند و فاصله ميان دين و حكمت را از بين ببرند و بفلسفه رنگ دينى بدهند. شايد از فلسفه بودائى و هندى و ايرانى نيز، بهره‌مند بوده‌اند. از متون و مسائل آنها برمى‌آيد كه علاوه بر توجهى كه به فيثاغورسيان داشته‌اند از افكار سقراط و افلاطون و ارسطو نيز متأثر شده‌اند.

رسائل اخوان الصفا شامل كليه مباحث حكمت است، منطقيات، طبيعيات، رياضيات بخش حكمت عملى و تهذيب اخلاق و در تمام مباحث از آيات قرآنى استفاده شده است و در حقيقت اين كتاب رنگ دينى بخود گرفته است.

اينان علاوه بر اينكه به تمام كتب دينى آسمانى متوسل شده‌اند مانند تورات، انجيل، و آثار علماى مختلف از كلمات بزرگان يونان نيز بهره‌مند شده‌اند و بدانها استناد كرده‌اند. اينان نهضت خاصى در فلسفه بوجود آوردند و افكار حوزه‌هاى اسكندرانى و ما قبل و ما بعد آن را يكسره رها كردند و به حكما اقدم روى آوردند همان كارى كه بعدها شيخ شهاب الدين سهروردى و ملا صدرا انجام دادند.

در موارد متعددى از رسائل خود اعتراف كرده‌اند كه هدف آنان تلفيق بين علم‌