اشعرى به ظواهر سنت و كتاب مراجعه مى‌كند و آن را وافى به مقصود مى‌داند و از تأويلات معتزلى و انطباق آيات و اخبار با اصول عقلى بيزار است بر خلاف آنچه معتزله كرده‌اند البته پيروان نحله اشعرى فلسفه مى‌آموختند و آن را از ضروريات كار خود مى‌دانستند لكن هدف آنها از فلسفه آموزى رد بر شبهات و عقايد معتزله بوده است و بدين طريق در تاريخ فلسفه اسلامى نخستين دسته متشكل كه با اصول عقل و فلسفه بدشمنى و مبارزه برخاستند اشعريان بودند.

(رجوع شود به شوارق ص 8- 4.) اما اماميه يعنى پيروان تشيع هيچ گاه با فلسفه دشمنى نورزيدند و در عقايد كلامى ظاهرا حد اعتدال را برگزيدند اينان گويند اساس دين اسلام بر فلسفه است اقبه عقيده‌مند بودند كه بسيارى از اصول فلسفى بوسيله ائمه معصومين بنا نهاده شده است و بما رسيده است و بالاخره نوعى از فلسفه ايمانى و يا فلسفه الهى را پذيرفته‌اند و بر همين اصل است كه در بسيارى از اصول اعتقادى پيرو معتزله شده‌اند.

متكلمان و اصحاب فقه و حديث‌

اشارت رفت كه علم كلام ابتدا از نظر اصحاب فقه و حديث امرى نامطلوب بود و اصول كلامى را بدون چون و چرا مردود مى‌دانستند و بدعت به حساب مى‌آوردند.

و بر اين بودند كه مسائل اعتقادى مذهب تعبدى است، نبايد مورد جر و بحث عقلى قرار گيرد چه رسد به مسائل فرعى شرعى و احكام عبادى و معاملاتى، با اين وصف از همان ابتداء ظهور اسلام و حتى در زمان حيات حضرت رسول (ص) شبهاتى بوسيله مسلمين و يا لااقل كسانى كه بظاهر مسلمان بودند و يا منافقين و هم چنين ارباب ملل ديگر كه با اسلام دشمنى آشكار داشتند در بسيارى از اصول دين وارد ميشد.

چگونه مسائل كلامى پايه‌ريزى مى‌شود

بطورى كه از منابع تاريخى فهميده ميشود، پس از اينكه پيامبر اسلام مبعوث به نبوت شد آئين بزرگى را اظهار كرد و بناى نوينى بريخت. از اطراف و نواحى مختلف و كشورهاى دور و نزديك كسانى بسمت وى روى آوردند، بويژه آنگاه كه از مكه به مدينه مهاجرت كردند و تا حدودى شهرت يافتند دانايان يهود و نصارى كه در جزيرة العرب بودند، به مدينه، آمدند. خود يا مأمورينى كه برمى‌گزيدند و مسائلى را مطرح ميكردند بناچار مى‌بايست پاسخى بآنها داده مى‌شد. بنا بر اين مسائل كلامى يكى از ضروريات طبيعى و قهرى دين اسلام است كه از بدو ظهور اسلام مورد توجه واقع مى‌شود. بديهى است كه بعد از رحلت حضرت رسول اين گونه مسائل حادتر شد، بويژه كه در داخل اسلام اختلاف شديدى ظهور كرد كسانى كه در زمان حيات پيامبر خاموش بودند، بمبارزه برخاستند و دواعى خود را به طرق‌