فرانسه/Axiome

انگليسى/Axiom

لاتين/Axioma

اصل متعارف عبارت از قضيه‌اى است اولى كه خودبخود صادق است و عقل، بدون برهان، به صدق آن يقين دارد.

مثل قضيه كل بزرگتر از جزء است، و قضيه دو شى‌ء مساوى با شى‌ء سوم، با هم مساوى‌اند. اين قضايا را از اين جهت، اصول متعارف (يا بديهيات) ناميده‌اند كه ذهن بدون احتياج به حد وسط، محمول قضيه را بر موضوع آن بار مى‌كند. اين قضايا اساس علم است. زيرا علم يا بديهى است و يا نظرى و كسبى. علم بديهى علمى است كه تحصيل آن محتاج كسب و نظر نباشد، مانند تصور حرارت و برودت و تصديق اين حكم كه ارتفاع و اجتماع نفى و اثبات محال است. علم نظرى (يا كسبى) علمى است كه تحصيل آن مستلزم كسب و نظر باشد، مانند تصور مفاهيم علمى و تصديق به قوانين طبيعى.

در علوم رياضى، اصول متعارف (Axioms( غير از مصادرات (postulats( است. زيرا اصول متعارف قضايائى است تحليلى، اولى، خودبخود صادق و مشترك در تمام علوم رياضى. در حالى كه مصادرات، قضايائى است تركيبى و نه خودبخود صادق و نسبت به شعب علوم رياضى، متفاوت.

اصطلاح اصول متعارف به عناصر زير بنائى علوم رياضى (اگزيوماتيك) اطلاق مى‌شود. مقصود از اگزيوماتيك (Axiomatique( ، تحقيق انتقادى مبادى برهان در رياضيات است. و عناصر زير بنائى به معنى همين مبادى برهان است كه اساس علوم رياضى را تشكيل مى‌دهد. اين مبادى بر سه قسم است: اصول متعارف، تعريفات، مصادرات. اصول متعارف به دو قسمت صورى و شهودى تقسيم مى‌شود. اصل متعارف صورى مركب از قضايائى است كه با هم ارتباط منطقى دارند اما حدود آنها با اشياء خارجى منطبق نيست مانند قضاياى هندسه‌هاى غير اقليدسى. اما اصول متعارف شهودى، هم مركب از قضايائى است كه با هم ارتباط منطقى دارند، و هم حدود اين قضايا منطبق با اشياء خارجى است. ماند قضاياى هندسه اقليدسى. تنظيم اصولى (Axiomatique( در علوم، عبارت از تنظيم منطقى است به نحوى كه ارتباط قضايا با يكديگر، مانند ارتباط نتايج با مقدّمات در قضاياى هندسى و غير هندسى، محكم و استوار باشد.

در فلسفه كانت، اصول شهودى (Axiomes de I'intuition( عبارت است از مبادى پيشينى عقل مربوط به مقوله كمّ مثل اينكه بگوييم: هر يك از پديدارهاى ادراك شده توسط احساس، داراى يك مقدار امتدادى است.

(رجوع كنيد به: اوليات، ضروريات، مبادى، مسلمات).

براغماتيت‌

فارسى/ اصالت عمل‌

فرانسه/Pragmatisme

انگليسى/Pragmatism

پراگماتيزم مشتق از لفظ يونانى (Pragma( و به معنى عمل است. اين اصطلاح عنوان يك حوزه فلسفى است كه بنا بر آن، عقل نمى‌تواند به هدف خود برسد، مگر اينكه انسان را متوجه عمل مفيد كند. بنا بر اين مذهب فكر صحيح عبارت است از فكر مفيد يا فكرى كه از طريق تجربه تحقق يابد. پس هر چه عملا تحقق يابد، حق است و صدق هر قضيه‌اى فقط توسط نتايج عملى آن سنجيده مى‌شود. آنچه از اين مطالب بر مى‌آيد، اين است كه در عقل اصول اوليّه‌اى وجود ندارد كه با قطع نظر از تطبيق اين اصول يا واقعيت‌هاى عينى و تجربى، بتوان نتايج صحيح را از آنها برآورد. بلكه تمام مطلب متكى بر نتايج تجربى و عملى است كه مى‌تواند رفع هر گونه اشتباه نمايد. حال چون حقايق علمى در طول زمان ثابت نمى‌ماند، آنچه در حال حاضر صادق است ممكن است در آينده صادق نباشد. نتيجه اين حكم واضح است، يعنى اينكه صدق قضايا نسبت به تغييرات علمى تغيير مى‌كند و تمام امور تابع نتايج است و حق نسبى است، يعنى وابسته به زمان معين، مكان معين، و مرحله معينى از مراحل علم است. پس مهم اين نيست كه عقل ما را به شناخت اشياء هدايت كند، بلكه مهم اين است كه تأثيرات مفيد اشياء را بشناسيم.

اين مذهب چارلز پيرس، ويليام جيمس و جان ديوئى، فيلسوفان امريكائى است كه شبيه مذهب فيلسوفان فرانسه است. از جمله برگسون، كه مى‌گويد: عقل قدرت ايجاد ابزار است، و لوروا، كه مى‌گويد: ارزش ديانت به قواعد رفتارى است كه در بردارد نه به حقايقى كه متضمن است، بلوندل، كه مى‌گويد: عمل بر عقل احاطه دارد، بنا بر اين‌