حقيقى اقترانى، إذ قد علمت أنه ليس كل قياس اقترانى إنما هو من جملتين. فيجب ألا يروج عليك أن شيئا يفيد اليقين فى الإن و ليس ببرهان. و لا يلتفت إلى ما يقوله من لا يعرف من أصناف القياسات الاقترانية إلا الحملية فقط. بل ذلك الاستقراء قياس ما.

(68) استقرايى كه در آن تمام جزئيات استيفاء شود يقينى است، اگر قضاياى جزئى آن يقينى باشند، قضايايى كه در حدود اكبر به كار مى‌روند و حال آن‌كه در حقيقت بايد در حدود اصغر به كار روند. اين قضايا در واقع از نوع برهان انّ هستند. زيرا اين استقراء در حقيقت، قياس است، آن هم قياس شرطى موسوم به قياس مقسّم. بنابراين، اين استقراء هم در اين حكم داخل است. فقط استقراء ديگر در اين تعريف داخل نمى‌شوند. 63 و دانسته‌اى كه قياس مقسّم با چه كيفيّتى همان قياس حقيقى اقترانى است، زيرا دانسته‌اى كه اين‌طور نيست كه هر قياس اقترانى از دو قضيه‌ى حمليه تشكيل شده باشد. بنابراين لازم است كه چيزى تو را به اشتباه نيندازد كه گمان كنى كه چيزى هست كه از طريق «انّ» توليد يقين مى‌كند، امّا برهان نيست. و نبايد به سخن كسى كه انواع قياس‌هاى اقترانى را جز آنچه با قضاياى حملى تشكيل مى‌شود، نمى‌داند توجه كنى؛ بلكه اين استقراء [تام خود] نوعى قياس است. 64

(69) و إذا كان القياس يعطى التصديق بأن كذا كذا، و لا يعطى العلة فى وجود كذا كذا، كما أعطى العلة فى التصديق، فهو برهان إن. و إذا كان يعطى العلة فى الأمرين جميعا حتى يكون الحد الأوسط فيه كما هو علة للتصديق بوجود الأكبر للأصغر أو سلبه عنه فى البيان، كذلك هو علة لوجود الأكبر للأصغر أو سلبه فى نفس الوجود؛ فهذا البرهان يسمى برهان لم.

(64) اگر قياسى تصديق به اين‌كه فلان چيز چنان است را اعطا كند، امّا علّت چنان بودن آن چيز را اعطا نكند، آن‌چنان كه علّت تصديق را اعطا مى‌كند، آن قياس برهان انّ است. و اگر قياسى علّت هر دو امر را اعطا كند، به نحوى كه همان‌طور كه حدّ اوسط از نظر بيان علّت تصديق به وجود اكبر براى اصغر يا سلب اكبر از اصغر است، در نفس الامر هم علت وجود اكبر براى اصغر يا علّت سلب اكبر از اصغر باشد، اين برهان را برهان لم مى‌نامند.

(70) و برهان الإن فقذ يتفق فيه أن يكون الحد الأوسط فى الوجود لا علة لوجود الأكبر فى الأصغر و لا معلولاله، بل أمرا مضايفا له أو مساويا له فى النسبة إلى علته، عارضا