هر محمول، موضوعى است كه در حدّ آن اخذ مى‌شود و هر سابق نيز به همراه مسبوق در حدّ محمول داخل است». امّا اين سير تا بى‌نهايت امرى ممكن نيست. زيرا «در اين صورت موضوعات بى‌نهايت متوالى همه در حدود آن محمول‌ها اخذ خواهد شد، و اين محال است». بنابراين چون موضوعات اخذ شده در حدّ يك محمول نمى‌تواند بى‌نهايت باشد، پس تعداد «محمولات هم كه از نظر عددى با موضوعات مساوى‌اند به بى‌نهايت ميل نخواهد كرد».

(450) - در اين دو پاراگراف، به ترتيب، يك سؤال و اشكال و پاسخ آن از سوى ابن سينا مطرح شده است. سؤال و اشكال اين است كه وقتى چيزى را تحديد و تعريف مى‌كنيم، همواره تعداد موضوعاتى كه در حدّ محمول ذاتى قرار مى‌دهيم متناهى است؛ بنابراين محذور حضور «موضوعات بى‌نهايت متوالى» در حدّ و تعريف يك محمول ذاتى پيش نمى‌آيد.

پاسخ بو على اين است كه وقتى موضوعات، يعنى: موضوعاتى كه قرار است در حدّ و تعريف يك محمول ذاتى اخذ شود، نامتناهى باشند در اين صورت نمى‌توانيم فقط تعدادى متناهى از اين موضوعات بالفعل نامتناهى را در حدّ محمول ذاتى اخذ كنيم و بقيّه را كنار بگذاريم، زيرا، همان‌طور كه پيش از اين نشان داديم (- يادداشت قبل و متن مربوط به آن)، «هر سابق در حدّ آنچه كه مسبوق در آن اخذ مى‌شود مأخوذ است؛ امّا بنا بر اشكال فوق «لازم مى‌آيد كه براى هر موضوع موجود (يعنى:

محمول ذاتى كه درصدد تحديد و تعريف آن هستيم) محمولى خارج از آن وجود داشته باشد، و اين محال است». زيرا بايد تمام محمول‌ها (يعنى: تمام موضوعات) در حدّ و تعريف محمول ذاتى اخذ شوند.

(451) - پس روشن شد كه در هر دو نوع از محمول ذاتى، يعنى: هم در محمول‌هايى كه در حدّ موضوع اخذ مى‌شوند، و هم در موضوعاتى كه در حدّ محمول‌ها اخذ مى‌شوند، بايد تعداد محمول‌ها متناهى باشند؛ و چون اين محمول‌ها همان «ذاتى باب برهان» اند، بنابراين هر موضوع خاصّى فقط مى‌تواند تعدادى متناهى از اين نوع ذاتى داشته باشد.

(452) - مقدّمه‌ى اسطقسّى، يعنى مقدّمه‌ى اصلى، و مقدّمه‌اى كه حمل محمول بر موضوع، در آن، حمل اوّلى است. (براى معنى حمل اوّلى- يادداشت بعدى).

(453) - در بسيارى از موارد در يك گزاره‌ى حملى، براى نسبت دادن و حمل كردن يك محمول بر يك موضوع، ابتدا لازم است آن محمول بر موضوعى اعمّ از موضوع گزاره حمل شود تا صلاحيت پيدا كند كه بر موضوع گزاره نيز حمل شود. مثلا دو گزاره‌ى زير را در نظر مى‌گيريم:

(1) مجموع زوياى داخلى هر مثلث مختلف الاضلاع با دو قائمه مساوى است، و (2) مجموع زواياى داخلى هر مثلث متساوى الساقين با دو قائمه مساوى است. در اين دو گزاره، حمل «تساوى زواياى داخلى با دو قائمه» بر «مثلث مختلف الاضلاع» و بر «مثلث متساوى الساقين» از آن جهت مقدور شده است كه آن محمول بر موضوعى اعمّ از «مثلث متساوى الساقين» و «مثلث مختلف الاضلاع»، يعنى: بر مطلق «مثلّث»، قابل حمل است. از اين جهت مى‌گويند، حمل در گزاره‌هاى (1) و (2) ، حمل اوّلى نيست؛ بلكه حمل ثانوى است؛ يعنى به وسط و واسطه نياز دارد.

ابن سينا در اين پاراگراف مى‌گويد، اين‌طور نيست كه حمل، همواره حمل ثانوى باشد؛ بلكه بايد در