كرديم. 549 و هرگاه ما حدّ و تعريف حد اكبر را در حد اوسط به دست بدهيم، و اين امر براى موضوع بيّن الوجود باشد، در اين صورت ما برهان اقامه كرده‌ايم، زيرا سبب علم به محدود را نشان داده‌ايم.

(639) و إذا أوردنا الحدّ الأوسط الذى هو العلّة الذاتية إيرادا فى قول الشى‌ء فقد حدّدنا. مثاله أن يقال: لم كان كسوف القمر؟ فيقال لأن الأرض توسطت بينه و بين الشمس فاحتجب الضوء. و كلما كان كذلك فإن القمر ينكسف. و الحد الأوسط هو ماهية الكسوف:

لأن ماهيّة كسوف القمر هو انمحاء ضوء القمر لتوسط الأرض بينه و بين مفيد الضوء- أعنى الشّمس. و كذلك إذا قيل لم اتّفقت هذه النغمة مع هذه النغمة؟ قيل لأن بينهما نسبة عددية، التفاوت فيها بالقوة أو بالفعل مثل أحد العددين. فهذا بعينه ماهية الاتفاق الذى فى النغم: لأن اتفاق النغم ائتلاف صوتين عند الحس بسبب نسبتة عددية بهذه الهيئة. فالأوسط إذن داخل فى الحد هاهنا دخوله فى البرهان، و البحث عن لم يطلب الأوسط. ألا ترى أنا لو كنا نشاهد هيئة انكساف القمر بتوسط الأرض و لو مشاهدة حسية فنكتسب منه بالتجربة دون البرهان علما كليا لكان بحثنا حينئذ عن لم باطلا: إذ كنا وجدنا علة الكسوف؟

فكذلك إذا لم نجده من ذلك الوجه فنحن إنما نطلب إياه بالقياس.

(639) و هرگاه حدّ اوسطى را كه علت ذاتى است درباره‌ى تعريف چيزى بياوريم در واقع آن چيز را تحديد و تعريف كرده‌ايم.: مثلا گفته مى‌شود: چرا ماه گرفته است؟ در جواب گفته مى‌شود كه چون زمين بين ماه و بين خورشيد قرار گرفته و نور آن در حجاب واقع شده است، و هر وقت چنين باشد، ماه مى‌گيرد. در اين‌جا حدّ اوسط، عبارت از ماهيت كسوف است: زيرا ماهيت كسوف ماه عبارت است از محو شدن نور ماه به خاطر قرار گرفتن زمين بين ماه و بين منبع نور يعنى خورشيد است. همين‌طور وقتى كه گفته مى‌شود كه چرا اين نغمه با آن نغمه متفق است؟ در جواب گفته مى‌شود كه زيرا بين آن‌ها نسبت عددى وجود دارد، و فرق بين اين دو نغمه عينا مثل فرقى است كه بين دو عدد فوق است. و اين عينا عبارت از ماهيت «اتّفاق» ى است كه در نغمه‌ها وجود دارد: زيرا اتفاق نغمه‌ها، عبارت است از ائتلاف دو صوت نزد حس به سبب نسبت عددى مذكور. بنابراين حدّ اوسط در اين‌جا در حدّ داخل است همان‌طور كه در برهان داخل است، و بحث از «لم» حد اوسط را مى‌طلبد. اگر ماهيت انكساف ماه توسط زمين را مشاهده مى‌كرديم، هرچند فقط با مشاهده‌ى حسى، و از اين طريق بدون برهان با تجربه علم كلى حاصل مى‌كرديم در اين صورت بحث از «لم» باطل مى‌بود: زيرا ما در اين صورت علت‌