(404) و در اين‌جا جدلى در تكثير نتيجه و قياس از جانب ديگر استفاده مى‌كند.

(405) و إنما جوزنا أن يفهم هذا أنه يزيد به جانب الجدل ليتبين أن أكثر قياساته على هذه السبيل. و يقل فى البراهين هذا و فى التعليميات لأنها منعكسة الحدود و لأن هذا المثال يليق بالجدليين من حيث المقدمات و من حيث إنه على مطلوبين متقابلين.

(405) و اين‌كه ما اين برداشت را از كلام ارسطو را جايز دانستيم به خاطر اين است كه اولا اكثر قياس‌هاى جدلى از اين طريق تزيد حاصل مى‌كنند و اين روش در برهان و رياضيات به ندرت اتفاق مى‌افتد زيرا حدود براهين قابليت انعكاس به همديگر را دارند؛ و ثانيا اين مثال از حيث مقدمات و از حيث دو مطلوب متقابل آن در شأن جدلى است.

(406) و قد يمكن أن يفهم هذا الموضع من التعليم الأول على غير هذا الوجه، بل على عكسه: و ذلك لأن الجدل و إن كان أكثر تصرفا و أكثر شعب تصرف، فإنه أقل نتائج. فإن الجدل لا يتغلغل إلى الكلام فى جميع المسائل، فإنه لا تفى بذلك مشهوراته و ما يبنى عليها. و ذلك لأنه يحتاج فى كل مسألة إلى قياس حاضر. فما كان يتبين مثلا بألف وسط لا يمكنه أن يحضره. و لا أيضا ينتفع فى جدله ببيان شى‌ء يحتاج إلى أوساط كثيرة جدا لا يفى المخاطب بايرادها كلها وقت المجادلة. و القيّاس البرهانى فلا يرى بأسا فى أن يكون مطلوبه إنّما يتوصل إليه بألف وسط و فى مدة طويلة. فهو يمعن فى التركيب على الاستقامة؛ و لا يرى بأسا فى العدول أيضا عن أوساط و حدود صغرى إلى غيرها لأن له مدة فراغ و قد وطن نفسه على التعب.

(406) و گاهى ممكن است اين فقره از تعليم اول چنانچه گفتيم فهميده نشود، بلكه بر عكس آن وجه فهميده شود: و اين به اين خاطر است كه جدل هرچند از جاهاى مختلف و شعب مختلف مقدمات خود را كسب مى‌كند، امّا از نظر نتايج محدود است. زيرا جدل نمى‌تواند در تمام مسائل سخنى داشته باشد، به خاطر اين‌كه مشهورات آن به اين امر وفا نمى‌كند. زيرا شخص جدلى در هر مسئله‌اى به قياس آماده‌اى محتاج است؛ و آنچه كه مثلا با هزار واسطه قابل تبيين است امكان ندارد جدلى آن را نزد خود حاضر كند؛ هم‌چنين جدلى در جدل خويش از آنچه كه اوساط كثير دارد در مخاطبه با طرف خود در وقت مجادله نمى‌تواند سود برد. امّا آن كسى كه قياس برهانى اقامه مى‌كند از اين‌كه مطلوب آن با هزار واسطه و در مدت بسيار طولانى ثابت شود خوفى ندارد؛ او به‌طور مستقيم در تركيب مقدمات وارد مى‌شود و از اين‌كه‌