مما يدخل فى البرهان. فإن المحمول فى قولك «هذا الخط مساو لهذا الخط» و «هذا المضروب فى نفسه زوج» محموله أعم من الموضوع؛ فكيف يؤخذ فى حده الموضوع؟

فليس كل محمول فى المقدمات البرهانية يكون إما نفس الموضوع مأخوذ فى حدّه، و إما ما هو مأخوذ فى حد الموضوع، اللهم إلا أن يقال إن محمولات المقدمات إما أن تؤخذ فى حدود الموضوعات لها، أو يؤخذ فى حدودها موضوع الصناعة؛ أو يقال إن محمولات المقدمات إما أن تؤخذ فى حدود الموضوعات لها، أو تكون الموضوعات أو ما يقومها مما هو من تلك الصناعة يؤخذ فى حدودها. و إلى هذا ذهب المعلم الأول و إن لم يفصح به.

فكل محمول برهانى إما مأخوذ فى حد الموضوع، أو الموضوع و ما يقوّمه مأخوذ فى حده:

إما مطلقا كالسطح للمثلث، و إما لتخيصص يلحق به ضرورة، كما أن الخط إذا حمل عليه «المساوى» فإنما يحمل عليه «المساوى لخط ما» و هو مخصّص. و العالم إذا حمل عليه أنه واحد حمل عليه الواحد فى العالمية لا الواحد مطلقا. و هذا أيضا تخصيص له بقول أو فعل.

(179) ذاتى از جهت ديگرى نيز گفته مى‌شود و آن بدين صورت است: چيزى عارض چيز ديگر باشد و در حد عارض، يا معروض آن، اخذ شود مانند: بينى در حد پهن بودن بينى و عدد در حد زوج و خط در حد استقامت و انحناء، يا موضوع معروض آن اخذ شود، مانند، تساوى زواياى جهت خارج دو خط موازى با دو قائمه، يا جنس موضوع معروف آن اخذ شود، البته با شرطى كه بعدا ذكر مى‌شود، در همه‌ى اين موارد به آن عارض، عارض ذاتى و عارض بر چيزى از طريق ماهيت آن شى‌ء مى‌گويند. و اين دو نوع «ذاتى» در محمولات مستعمل در براهين استعمال مى‌شوند و محمولاتى كه در حد آن‌ها جنس موضوع مسئله اخذ مى‌شود، [به اين صورت كه‌] اگر اين جنس از موضوع علم موردنظر اعم باشد در همان علم به صورت اعم خود استعمال نمى‌شود، بلكه به موضوع علم تخصيص مى‌يابد. مثلا «ضدّ» ى كه در طبيعيات مورد استعمال است از جهت محتوا به طبيعيات تخصيص يافته است. و نسبت‌هاى بين مقادير نسبت‌هاى مقدارى هستند و در مورد عدد نسبت‌هاى عددى به نحوى لحاظ مى‌شوند كه در حد موضوع علم [حساب‌] قرار گيرند و اما به آنچه از موضوع علم خارج باشد، اعتماد و اعتنا نمى‌شود، و از آن از جهت خارج بودنش از موضوع علم استفاده نمى‌شود. بلى اگر خارج از موضوع مسئله باشد ولى از موضوع علم خارج نباشد، در اين صورت در حد آن موضوع مسئله اخذ نمى‌شود بلكه، جنس آن و موضوع جنس آن [و بطور كلى‌] امرى اعم از آن اخذ مى‌شود، منتها در هرحال سرانجام بايد موضوع علم در حد آن اخذ شود تا در برهان قابل استفاده باشد.

پس محمول اين قضايا «اين خط با آن خط مساوى است» و «اين حاصل ضرب خودبخود زوج‌