سخن خيام در واجب از نظر اصالت و اعتباريت‌

واجب الوجود جل جلاله ذاتى است كه ممكن نيست تصور شود مگر موجودى كه وجود نزد عقل براى ذات او بالذات است نه بجعل جاعلى و اگر صفت وجود معنائى زائد بر ذاتش بودى هرآينه لازم آمدى در ذاتش از آن جهت كه ذات اوست كثرت باشد و گذشت برهان بر آنكه واجب الوجود بالذات واحد من جميع- الجهات است و كثرتى بوجه من الوجوه در او نيست مگر كثرت اعتبارى و شايد عدد اين كثرت هم بلا نهايت باشد و كثرت اعتبارى موجب تكثر ذات نشود بوجه من الوجوه و بالجملة جميع اوصاف واجب الوجود اعتبارى است و در آن امرى وجودى نيست اصلا

و چون دانستى وجود امرى است اعتبارى مانند وحدت و سائر اعتبارات خواهى دانست عدم و احوالش را من حيث الاعتبار و چگونه عدم وجودى خواهد بود جز آنكه عدم معناى معقولى است و هر معناى معقولى موجود در نفس است و ماهيت عدم معنايش وجود در نفس است آنگاه سخن در اينست آيا عدم معقول بالذات است يا بالعرض و اين مسأله از ما نحن فيه گرچه بيرون است لكن حق آنست كه معقول بالعرض است.

و چون اين معانى كه ياد شد در ذهن تو جمع شد بدان كه هر موجودى كه ممكن- الوجود است داراى ماهيتى است در عقل كه آن را تعقل كند بدون آنكه صفت وجود بدان مقترن گردد و با تعقل آن ماهيت تعقل مى‌كند كه صفت وجود آن ماهيت از غير اوست و چون صفت وجود براى او از غير است پس ناچار صفت عدم او را از ذات خويش است و صفتى كه چيزى را از ذات آن چيز باشد البته پيش از صفتى است كه از غير اوست و اين قبليت و تقدم بالطبع است پس صفت عدم ماهيات ممكنة الوجود را بالطبع قبل از صفت وجود خواهد بود و ممكن نيست ماهيت ممكنة الوجود علت وجود خود شود البته مگر علت معدوميت خود باشد يا واسطه‌اى موجود شود يا چيزهاى ديگرى مانند آنكه او ممكن الوجود است (يعنى امكان وجود علت وجود شود) پس اگر ممكن شد فرض كنيم الف سببى فاعلى براى وجوب شود و معلوم مفروض آنكه ب ممكن الوجود است و هر