و سوّم‌ [1] علم خود است كه مردم بنفس خويش چگونه بايد كه بود.

پس چون حال مردم يا بتنهايى‌ [2] خويش بود [3] يا بانبازى [1]، و انبازى يا بهم خانگان بود يا بهم‌شهريان‌ [4]، لاجرم علم عملى سه گونه بود: يكى علم تدبير شهر، ديگر علم تدبير خانه، و سوّم‌ [5] علم تدبير خود.

امّا علم نظرى سه گونه است:

يكى را علم برين [2] خوانند، و علم پيشين [3]، و علم آنچه سپس طبيعت [4] است خوانند، و يكى را علم ميانگين [5] [6] و علم فرهنگ و رياضت خوانند، و علم تعليمى خوانند، و يكى را علم طبيعى و علم زيرين [6] خوانند. و سه‌اى اين علمها از قبل آنست كه چيزها از سه قسم‌ [7] بيرون نه‌اند [8]:

يا هستى ايشان هيچ گونه باين مايه محسوسات و بآميزش [7] و جنبش [8] [9]

[1] شركت.

[2] رك: ص 1 ح 2.

[3] علم پيشين- علم اولى.

[4] مراد علم ما بعد الطبيعه است. رك: درة التاج بخش 1 ج 1 ص 73.

[5] علم ميانگين، علم اوسط: رك: درة التاج بخش 1 ج 1 ص 73.

[6] علم زيرين- علم اسفل- علم طبيعى. رك: درة التاج بخش 1 ج 1 ص 73؛ و رك: دانشنامه (طبيعى) ص 1.

[7] مزج، امتزاج، تركيب:

ناصر خسرو. (لغت‌نامه دهخدا).

[8] حركت: «باز هوا برتر از اين دو گوهر ايستاده است كه جوهرى است نرم و شكل‌پذير بهمه شكلى كه اندر او آيد ... تا هر چه بجنبد اندرين جوهر نرم از نباتى و حيوان. از جنبش باز نماند.» (زاد المسافرين. ناصر خسرو. ص 120).

[1] مج: سؤم؛ تم: سيوم.

[5] مج: سؤم؛ تم: سيوم.

[2] طم: بانتهاى.

[3] طم:- بود.

[4] عس:

بهم شهران؛ س، چه: بهم شهر؛ مج، تم: بهم‌شهريان باشد؛ طم: بهم شهر باشد.

[6] مج، مك 1، س، چه: ميانگى.

[7] مج، مك 2:- قسم.

[8] مج، مك 2، طم: نيند.

[9] مج، مك 2، س، طم، چه: گردش.