شرح اشارات امام فخر رازى‌

چنانكه در مقدّمه بخش منطق متذكّر شديم امام فخر الدّين محمّد بن عمر رازى (606- 544 ه. ق.) كتاب «الإشارات و التنبيهات» را يك بار شرح كرده، و بار ديگر به نام «لباب الاشارات» آن را تلخيص كرده كه اين نشانه عنايت و توجّه او به اين كتاب مى‌باشد. او در شرح خود عبارتهاى موجز «اشارات» را تفسير كرده و در اكثر موارد از عهده تبيين غوامض و مشكلات آن برآمده است؛ امّا يكى از ويژگيهاى عمده شرح او بخصوص در بخش الهيّات اين است كه او بسيارى از اصول و قواعد مهمّ فلسفى را مورد نقض و تشكيك قرارداده و در اين كار چنان پا را از حدّ اعتدال فراتر نهاده كه به قول خواجه نصير الدّين طوسى: «بعضى از ظريفان «شرح» او را «جرح» نام نهاده‌اند.» [1] او در اين بخش از شرح خودگاهى در خرده گيرى و انتقاد چنان راه افراط پيموده كه حتّى دليل اثبات واجب تعالى يا برهان توحيد هم كه از مسلّمات عقايد دينى بوده و با مذهب اشعرى او هم هيچ مخالفتى نداشته از تيرهاى نقد و اعتراض او مصون نمانده است، و شگفت آن كه او گاهى مطالبى را با دلايل متعدّد مورد نقض و تشكيك قرارداده كه همانها را در ساير تأليفات خود پذيرفته و بر صحّت آنها دليل اقامه كرده است. و شگفت‌تر آن كه او اين همه اعتراض و اشكال را در حالى بر فلاسفه وارد مى‌كند كه خود او بيش از همه متكلّمان قبل از خود به فلسفه روى آورده و در آميختن كلام با آن و وارد كردن اصطلاحات و براهين فلسفى در مباحث كلامى اصرار ورزيده است، تا حدّى كه بعضى از تأليفات مفصّل او مانند «المباحث المشرقيّة»؛ «المطالب العاليه»، «المحصّل» و امثال اينها به اثرى فلسفى شبيه‌تر شده است تا به يك اثر كلامى. و به سبب وجود همين آراء متعارض در مجموعه آثار او، و ايفاء نقش در عرصه‌هاى متفاوت و تاختن بر فلسفه در كنار پرداختن به آن، بعضى را بر آن داشته است تا پرسشها و قضاوتهاى مختلفى را درباره شخصيّت علمى و نظام فكرى او مطرح كنند كه شايسته تحليل و گفتگوى بيشترى مى‌باشد.

نظام فكرى و انگيزه فخر رازى از اعتراض بر فلاسفه‌

به درستى اگر هنر بزرگ فخر رازى در «شرح اشارات» علاوه بر شرح و تفسير، «اعتراض و تشكيك» است، اين سؤال مطرح مى‌شود كه واقعا هدف او از اين همه خرده گيرى بر فلاسفه چه بوده است؟ آيا او اين كار را از سر مخالفت با فلسفه و ضربه زدن به آن انجام داده است؟ اگر چنين قصدى داشته پس چرا در آثار ديگر خود چنان به فلسفه روى آورده و مسائل را به شيوه فلسفى مورد تجزيه و

[1] - خواجه نصير الدّين طوسى؛ «شرح اشارات»؛ تهران 1379 ه.؛ ج 1، ص 3.