اهميّت و ويژگيهاى كتاب «الإشارات و التنبيهات» در ميان آثار ابن سينا

از شيخ الرّئيس فيلسوف و پزشك بزرگ ايرانى بيش از دويست كتاب و رساله در علوم و فنون مختلف به جاى مانده است‌ [1] كه بدون شكّ از مهمترين آثار فلسفى او بايد از «شفاء»؛ «نجات» و «اشارات» نام برد.

از اين سه كتاب «شفاء» مهمترين تأليف جامع ابن سيناست كه در آن لباب و چكيده آراء فلاسفه بزرگ از حكماء قديم يونان گرفته؛ تا شارحان مدرسه اسكندريّه؛ و تا آراء افلاطونيان و نو افلاطونيان و غيره، آن هم در همه علوم عقلى از: منطق، طبيعيّات، رياضيّات، و الهيّات فراهم آمده و مورد تحليل و نقد و بررسى علمى قرار گرفته، به گونه‌اى كه اين اثر مبسوط از هر چيزى به يك دائرة المعارف بزرگ علمى شبيه‌تر شده است. اين كتاب را با آنكه ابن سينا به طور پراكنده و در بيش از ده سال، در حالات و شرائط كاملا متفاوت و پر از فراز و نشيب، گاهى در حال اشتغال به مشاغل دولتى و مناصب سياسى، و زمانى در حال ابتلاء به تعقيب و گريز و اسارت در زندان و غيره نوشته است، و با آنكه بخش اعظم آن را بدون دسترسى به منابع و تنها بر اساس حافظه خود تأليف كرده است‌ [2] از عاليترين دقائق و تحليل‌هاى علمى و فلسفى برخوردار است كه گوئى آن را در كمال آرامش و سكون به نگارش در آورده است. او در اين اثر مبسوط و گرانقدر مباحث هر علم را به فنونى، و هر فنّى را به مقالاتى، و هر مقاله را به فصولى تقسيم كرده، و در هر فصل مسائل را با حوصله و تفصيلى كه شايسته آثار علمى است، بدون تكرار و اطناب، مورد بررسى قرار داده است.

امّا كتاب «نجات» كه نام كامل آن «النّجاة من الغرق فى البحر الضّلالات» است در ترتيب فصول و محتواى مطالب آنقدر به «شفاء» نزديك است كه آن را بايد «خلاصة الشّفاء» ناميد. با اين تفاوت كه در آن از فروع و تفصيلات فنّى خبرى نيست و چنانچه خود ابن سينا در مقدّمه آن گفته است «اين كتاب فقط مشتمل بر مطالبى است كه معرفت آن بر كسى كه مى‌خواهد از عوام متمايز گردد و به خواص بگرود و به اصول حكمت احاطه پيدا كند لازم است.» [3]

[1] - ر. ك: يحيى مهدوى؛ «فهرست نسخه‌هاى مصنّفات ابن سينا»؛ تهران 1333 ش. و ژرژ قنواتى؛ «مؤلّفات ابن سينا»؛ قاهره 1950 م.

[2] - ر. ك: «شفاء»، منطق، مدخل؛ مصر 1952 م؛ 3- 1.

[3] - ابن سينا؛ «النجاة»؛ مصر 1938 م.؛ ص 2.