فضممناه اليك فخذ به و اعمل به و ضمه اليك.

ابو عبيده اين مفهوم را در مورد آيه 100 سوره نحل (16)، يعنى آيه: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ .....» تعميم داده است و گفته است: «مجازه اذا تلوت بعضه فى اثر بعض حتّى يجتمع و ينضمّ بعضه الى بعض و معناه يصير الى التأليف و الجمع.»، و خلاصه اينكه تعبير ابو عبيده، از كلمه «مجاز» در كتاب «مجاز القرآن»، معناى لغوى كلمه است و نه معناى بلاغى آن، زيرا او در كتابش فراوان گفته است: مجازه كذا، تفسيره كذا، معناه كذا و تأويله كذا.

براى توضيح مطلب و درك واقعى مفهوم مجاز در نظر ابو عبيده به ذكر چند مثال، اكتفاء مى‌شود.

ابو عبيده گفته است‌ 5 مجاز بسم اللّه‌: كانك قلت: بسم اللّه قبل كل شيئ و اول كل شيئ. و نيز گفته است‌ 6: الرحمن. مجازه: ذو الرحمه. و الرحيم. مجازه: الراحم.

ابو عبيده، مصدرى را كه به معناى صفت به كار رود يك نوع «مجاز» دانسته است همچون آيه‌ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‌ ...» (سوره بقره/ 189).

كه‌ «لكِنَّ الْبِرَّ «*» مَنِ اتَّقى‌» به معناى «لكن البار من اتقى» مى‌باشد. 7

بحث درباره مجاز و انواع آن، در نظر ابو عبيده بسيار مفصل است‌ «**» و به درازا خواهيد كشيد. در واقع به عقيده ابو عبيده هرچيز كه بتواند در فهم معانى قرآن و در تعبير كلمات ما را كمك كند و هدايت نمايد و راهى را بنماياند كه بتوان به درك كلمات قرآنى رسيد، مجاز است.

ابو عبيده، در بسيارى از موارد، مجاز را به معناى تفسير، مفهوم و معنى، به كار

(*) محمد بن عمر زمخشرى در تفسيرش «الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل فى وجوه التأويل» چاپ مصر ج 1، ص 117، نوشته است: عبارت، در اصل چنين بوده است: «و لكن البر بر من اتقى» همچون آيه‌ «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ...»، كه در اصل بوده است:

«وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ...»

(**) براى آگاهى بيشتر در اين زمينه رجوع شود: به مقدمه مجاز القرآن صفحات: 9، 10، 12 و 13.