بحثى درباره كلمه مجاز

در فرهنگهاى فارسى نوشته‌اند كه مجاز، در لغت به معناى غير واقع و مقابل حقيقت مى‌باشد و در اصطلاح علماى بيان: عبارتست از استعمال لفظ در غير معناى موضوع‌له، با وجود قرينه‌اى كه مانع از اراده معناى اصلى باشد.

شرط نقل معنى اصلى (- حقيقى) به معنى غير اصلى (- مجازى) وجود تناسبى است ميان آن دو. و اين مناسبت را علاقه گويند. مثلا وقتى مى‌گوييم:

فردوسى‌

كلمه «جهان» را به معناى غير موضوع‌له، يعنى «جهانيان» استعمال مى‌كنيم، ولى اين استعمال با دو شرط صورت گرفته است:

اوّل- با وجود قرينه «دل نهادن بر داستان» كه نشانه آنست كه كلمه «جهان» در غير معناى اصلى خود استعمال شده است، زيرا جهان در صورت اراده معناى حقيقى، نمى‌تواند دل بر چيزى نهد.

دوم- با وجود مناسبت و علاقه‌اى بين جهان و جهانيان و آن، علاقه حالّ و محلّ است. 1

اسماعيل بن حماد جوهرى، متوفى به سال 393 هجرى قمرى در كتاب «الصحاح» ذيل ماده [جوز] نوشته است‌ 2: «و قولهم: جعل فلان ذلك الامر مجازا الى حاجته، اى طريقا و مسلكا». كه مجاز را به معناى راه و روش دانسته است، ريشه‌