تدبّر در ذكر

ذكر در دعا بر دو پايه مهم استوار است:

الف- شناخت خدا (خداشناسى)

ب- شناخت نفس (خودشناسى)

چه رابطه‌اى ميان خداشناسى و خودشناسى بوده؟ و چرا در حديث آمده است؟

كه: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ.»

«هر كه خودش را شناخت، به راستى خداوندش را شناخته.»

پاسخ اين است كه بنابر جهانبينى اسلامى، در عالَمِ هستى فقط دو چيز وجود دارد، و آن دو چيز كه از هم كاملًا متمايز هستند:

- خداوند آفريننده روزى دهنده پديد آورنده نگارنده كه نامهاى نيك (اسماءِ حُسنى) از آن اوست.

- آفرينش خداى سبحان متعال.

اينكه تعبير «چيز» (شيى‌ء) را بكار مى‌برم، فقط از اينروست كه تعبيرى ديگر خدايانى وجود ندارند.

پس هر چيزى جز خدا، آفريده‌اى است كه ذاتاً ضعيف، درمانده و محدود است و خداوند بر او سرپرستى دارد و او ذاتاً بى نياز از آفريدگان و سرپرست آنان است. و درست است كه بر او كلمه «شيى‌ء» را اطلاق مى‌كنيم، امّا به اين مفهوم،