كوشش و عملش، چه خداى تعالى مى‌گويد

[15] مَنِ اهْتَدى‌ فَإِنَّما يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها- هر كس كه راه يابد به سود نفس خودش راه يافته است، و هر كس كه گمراه شود به زيان آن گمراه شده است.» بسيار ديده مى‌شود كه مردمان گمراه شده ملامت اين گناه را به گردن ديگران مى‌اندازند، همچون اين كه مى‌گويند: كسى در آنجا نبود كه مرا هدايت كند، يا اين كه دولت و حكومت مرا گمراه ساختند، يا اين كه محيط فرهنگى و تربيتى مساعد با هدايت كردن من نبود. هرگز ... خدا به هر كس قدرت كشف حقيقت و راهيابى را عنايت كرده است، و فرصت اين هدايت را براى او فراهم آورده است، و او بدان جهت از هواى نفس خويش پيروى مى‌كند كه آن را راهى آسانتر و نزديكتر به طبيعت جاهلى و شتابزده خويش مى‌يابد.

به همان گونه كه او مسئول گمراهى خويش است، مسئول از اعمال خويش نيز هست، و ملامت را مخصوص ديگران دانستن وى كارى حرام است.

/ 212 وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‌- و برنده بارى برنده بار ديگرى نخواهد شد.» پس هيچ كس نمى‌تواند ديگرى را هدايت و راهنمايى كند مگر اين كه اين شخص ديگر خواستار آن باشد كه به وسيله او هدايت شود، به همان گونه كه هيچ كس نيز توانايى گمراه كردن ديگرى را ندارد مگر در آن هنگام كه اين ديگرى خواستار به گمراه شدن خويش به وسيله گمراهى او باشد. و قرآن مى‌گويد كه: عمل هر كس براى خود او است، و هيچ كس نمى‌تواند حمال وزر و گناه عمل تو باشد.

آيه در اين جا لفظ «وازرة» را آورده كه اسم فاعل براى مؤنث است كه اشاره به نفس بشرى دارد، و از اين جا ارتباط ميان نفس و مسئوليت عملى براى انسان آشكار مى‌شود.

وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا- و ما كسى را عذاب نمى‌دهيم مگر آن گاه كه فرستاده خود را براى راهنمايى او برگزيده باشيم.» تاريخ به ما مى‌گويد كه عذاب بر هيچ امتى نازل نمى‌شود مگر پس از آن‌